ฉันท์ที่ประดิษฐ์จากฉันท์เดิมในคัมภีร์วุตโตทัย ของ ฉันท์

ฉันท์ที่ประดิษฐ์ขึ้นในสมัยอยุธยาและปรากฏชื่อในจินดามณี

มี ๓ ชนิด คือ วิเชียรดิลกฉันท์, ดิลกวิเชียรฉันท์ และโตฎกดิลกฉันท์

  • วิเชียรดิลกฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างอินทรวิเชียรฉันท์ กับวสันตดิลกฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๕ พยางค์ บาทแรกเป็นอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ มีบังคับระหว่างบาทกับระหว่างบท ตัวอย่าง
เคยพาดพระหัตถ์เหนือ(๕)อุรราชกัลยา(๖)
กอดเกี้ยวคือกาญจนลดา(๘)อันโอบอ้อมทุมามาลย์(๖)
พิศพักตรมณฑลศศิบริสุทธิเปรียบปาน
เปรมร่วมมฤธูรสุบันดานรดีดัดบันเจิดใจ
(จินดามณี)
  • ดิลกวิเชียรฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์ กับอินทรวิเชียรฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๕ พยางค์ บาทแรกเป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ พยางค์ มีบังคับสัมผัสระหว่างบาทกับสัมผัสระหว่างบท ตัวอย่าง
อุรประทับอรถนัง(๘)บรามัสสิวรไวย(๖)
จุมพิตริมไร(๕)โอษฐคันฐกัลยา(๖)
บริสังคติพระอุระองค์อานุชพนิดา
สมสนุกนิเสน่หารสราคเอมอร
(จินดามณี)
  • 'โตฎกวิเชียรฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างโตฎกฉันท์ กับวสันตดิลกฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๖ พยางค์ บาทแรกเป็นโตฎกฉันท์ ๑๒ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ มีบังคับสัมผัสระหว่างบาทกับสัมผัสระหว่างบท ตัวอย่าง
วรรังษิประไพ(๖)บุรโชติพรายพรรณ(๖)
เสตาเจนิรัตนสรรพ(๘)ปริโตปิลังโค(๖)
หรคัณหปิงคำกปิโลโลปิตโต
สิหัษรโทโพอรุโณภาศรัศศมี
(จินดามณี)

ฉันท์ที่ประดิษฐ์ในสมัยรัตนโกสินทร์

  • กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ได้ทรงประดิษฐ์ฉันท์ขึ้น ๕ ชนิด ในพระนิพนธ์เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์ โดยผสมฉันท์ ๔ ชนิดได้แก่ อินทรวิเชียรฉันท์ วสันตดิลกฉันท์ ภุชงคปยาตฉันท์ และอินทวงศ์ฉันท์ เข้าด้วยกันเกิดเป็น ภุชพงศ์ฉันท์ (ผสมระหว่างภุชงคปยาตฉันท์กับอินทวงศ์ฉันท์) วสันตวงศ์ฉันท์ (ผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์กับอินทวงศ์ฉันท์) วสันตปยาตฉันท์ (ผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์กับภุชงคปยาตฉันท์) ภุชงควิเชียรฉันท์ (ผสมระหว่างภุชงคปยาตฉันท์กับอินทรวิเชียรฉันท์) และอินทรลิลาตฉันท์ (ผสมระหว่างอินทรวิเชียรฉันท์กับภุชงคปยาตฉันท์)

ตัวอย่างวสันตวงศ์ฉันท์ 15

ผัวเมียพม่าทุพละพาศน์หินะชาตินิวาศพนอม
ขัดแคลนนิแสนทุรนะตรอมอุระเท้งเขยงขยัน
ทำตาลก็นานนิตยะเพียงผละเลี้ยงชีวินละวัน
เกิดบุตรีก็สุดจะปิยะฉันชิวะพ่อพะนอถนอม
(เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์)

ตัวอย่างอินทรลิลาตฉันท์ 11

ผ่านฟ้าพญาเสือดุร้ายเหลือและโลภโกง
เสมือนต้อนตะโพงโขลงพศกหาภุกาเมนทร์
ไทเอือนพระเหมือนม่านเพราะบักอานกะการเกณฑ์
เดือดดาลกะบาลเบนขบถไท้ผิใครชวน
(เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์)
ราตรีก็แม่นมีขณะดีและร้ายปน
ไป่ผิดกะคนคนคุณโทษประโยชน์ถม
ราตรีกลีกลพิโรธหฤโหดกระหึมลม
มืดตื้อกระพือพิรุณพรมและฤเราจะแยแส
(โคลงกลอนของครูเทพ เล่ม ๒)

ตัวอย่างคำประพันธ์

สะพรึบสะพรั่ง
ณหน้าและหลังณซ้ายและขวา
ละหมู่ละหมวดก็ตรวจก็ตรา
ประมวลกะมาสิมากประมาณ
นิกายเสบียง
ก็พอก็เพียงพโลปการ
และสัตถภัณฑสรรพภาร
จะยุทธราญกะเรียกระดม
สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต
ความลับจะดำมืดความชืดจะชินชา
ด้วยเล่ห์ ณ เวลามองฟ้าสิอาจม
คนไทยไฉนเล่าโง่เง่าและงายงม
หลงชื่นระรื่นชมนานนมนิยมมา
ต่างเห็นจะเป็นเหยื่อเฝ้าเชื่อและบูชิต
ยิ่งคาดอนาถผิดเจ็บจิตอนิจจา
ฝังปลูกกระดูกผีกี่ปีก็เปรมปรา
โคตรใครจะไคลคลาไพร่ฟ้าสิหน้าเขียว
สามแพร่งชีวิตคำฉันท์, คมทวน คันธนู