พระเป็นเจ้าทั้งสาม

ชาวไทยวนตั้งแต่สมัยอาณาจักรล้านนาเรียกเจ้าผู้ครองนครว่าพญา (พงศาวดารสยามสะกดว่าพระยา)[2] ต่อมาจึงมีตำแหน่งพระมหาอุปราชเรียกว่าเจ้าหอหน้า[3]

ปี พ.ศ. 2325 เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชขึ้นครองราชย์ พระยากาวิละเจ้าเมืองนครลำปางได้พาพี่น้องลงมาเข้าเฝ้าสวามิภักดิ์ จึงโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระยากาวิละขึ้นเป็นพระยาวชิรปราการเจ้าเมืองนครเชียงใหม่ พร้อมทั้งตั้งเจ้าธรรมลังกาเป็นพระยาอุปราชนครเชียงใหม่ และเจ้าคำฟั่นเป็นพระยารัตนหัวเมืองแก้ว[4] "ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่" เรียกเจ้านายทั้งสามพระองค์นี้ว่าพระเป็นเจ้าทั้ง 3 พระองค์พี่น้อง[5] โดยพระยาอุปราชเป็นวังหน้าและพระยารัตนะหัวเมืองแก้วเป็นวังหลัง[6]

เจ้าขันห้าใบ

ในปี พ.ศ. 2366 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยจึงโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งพระยาเมืองแก้วประจำนครเชียงใหม่เป็นครั้งแรก[7] ถึงปี พ.ศ. 2369 พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงตั้งตำแหน่งพระยาเมืองแก้วและพระยาราชบุตรขึ้นสำหรับนครลำปางและนครลำพูน[8] ทำให้เกิดตำแหน่ง "เจ้าขันห้าใบ" ขึ้นเป็นครั้งแรกในนครลำปางและนครลำพูน ต่อมาปี พ.ศ. 2386 จึงทรงตั้งเจ้าขันทั้งห้าสำหรับเมืองพะเยาด้วย[9]

ในปี พ.ศ. 2398 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงเลื่อนยศเจ้าขันห้าของเมืองประเทศราชอันใหญ่ ได้แก่ นครเชียงใหม่ นครลำปาง และนครลำพูน จากพระยาขึ้นเป็นเจ้าทั้ง 3 เมือง ส่วนเมืองขึ้นให้คงเป็นพระยาอยู่ตามเดิม[10] และปีต่อมาเจ้าขันห้าของนครน่านก็ได้รับโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเจ้าด้วย[11]

เจ้าขันห้าใบ ประกอบด้วยเจ้าห้าตำแหน่งคือ[12]

1. เจ้าหลวง, เจ้านคร หรือ เจ้าหอคำ หมายถึงเจ้าผู้ครองนคร หรือพระเจ้าผู้ครองนคร มีอำนาจเฉกเช่นพระมหากษัตริย์ มีพานทองคำกลมเครื่องพร้อมเป็นเครื่อยศ เจ้าหลวงที่ทรงอำนาจมากจะเรียกว่า เจ้ามหาชีวิต ดังข้าราชการอังกฤษที่เดินทางมาติดต่อกับเจ้านายล้านนาพบว่า เจ้าหลวงนั้นเป็น"...ผู้นำอิสระที่มีอำนาจเหนือคนในบังคับของตนและเหนือทรัพย์สินรายได้ เป็นผู้สร้างและบังคับใช้กฎหมาย ควบคุมวัดวาอารามและมีพระสงฆ์เป็นผู้รับใช้ ไม่มีกองทัพบกหรือกองทัพเรือ แต่ถ้ามีก็จะอยู่ภายใต้อำนาจพระองค์..."[13]
2. เจ้าอุปราช หรือ เจ้าหอหน้า มีพานทองคำเหลี่ยมเครื่องพร้อมเป็นเครื่องยศ เป็นเจ้านายที่ทรงอิทธิพลมากกว่าเจ้านายองค์อื่น ๆ บางครั้งเจ้าหอหน้าบางองค์ มีอิทธิพลเหนือเจ้าหลวงด้วย ในยามที่เจ้าหลวงไม่ได้ประทับในนครหลวง ประชวร หรือถึงแก่พิราลัย ระหว่างรอการแต่งตั้งเจ้าหลวงองค์ใหม่ เจ้าหอหน้าจะทำหน้าที่แทน ชาวต่างประเทศที่มาติดต่อกับล้านนาต้องเข้าพบเจ้าหอหน้าก่อนที่จะพบกับเจ้าหลวง เจ้าหอหน้าบางองค์ สามารถเพิกถอนโองการของเจ้าหลวงได้[14]
3. เจ้าราชวงศ์ มักเป็นอนุชาในเจ้าหลวงองค์ที่อยู่ในราชสมบัติ หรือเป็นโอรสในเจ้าหลวงองค์ก่อน มีพานเงินกลีบบัวถมยาดำเป็นเครื่องยศ
4. เจ้าบุรีรัตน์ หรือที่ก่อนรัชกาลที่ 4 เรียกว่า เจ้าหอเมืองแก้ว มักเป็นโอรสในเจ้าหลวงองค์ก่อน หรือเป็นโอรสในเจ้าห้าขันเดิม มีพานเงินกลีบบัวกลมเป็นเครื่องยศ
5. เจ้าราชบุตร เป็นโอรสในเจ้าหลวงองค์ที่อยู่ในราชสมบัติ มีพานเงินกลีบบัวกลมเป็นเครื่องยศ หากเจ้าหลวงถึงแก่พิราลัยแล้วผู้อื่นได้ขึ้นเป็นเจ้าหลวงแทน เจ้าหลวงองค์ใหม่จะเลื่อนเจ้าราชบุตรขึ้นเป็นเจ้าบุรีรัตน์หรือเจ้าราชวงศ์

นายโฮลต์ ฮัลเลต์ นักสำรวจชาวอังกฤษ ได้เคยเขียนบันทึกระบุถึงเจ้าห้าขันไว้ว่า

เจ้าตำแหน่งรองและตำแหน่งพิเศษ

เจ้าตำแหน่งรองเป็นตำแหน่งเจ้านายระดับรองลงมาจากเจ้าขันห้า ประกอบด้วย[16]

• เจ้าราชภาคิไนย
• เจ้าราชสัมพันธวงศ์
• เจ้าราชภาติกวงษ์
• เจ้าไชยสงคราม
• เจ้าอุตรการโกศล

เฉพาะตำแหน่งเจ้าราชภาคิไนยที่เริ่มตั้งในรัชกาลที่ 4 ตำแหน่งที่เหลือเริ่มตั้งในรัชกาลที่ 5

ในรัชกาลที่ 5 นั้นยังมีการตั้งเจ้าตำแหน่งพิเศษอื่นขึ้นอีก ได้แก่[17]

• เจ้าสุริยวงศ์
• เจ้าราชดนัย (มีเฉพาะนครน่าน)
• เจ้าทักษิณนิเขตน์/ทักษิณเกษตร
• เจ้านิเวศน์อุดร

สำหรับบางนคร โปรดเกล้าฯ ให้เพิ่ม[16]

• เจ้าประพันธ์พงษ์
• เจ้าวรญาติ (ตำแหน่งที่ 1 ถึง 6 ส่วนมากมีเฉพาะนครเชียงใหม่มีพบบ้างในเมืองอื่นแต่น้อยมาก)
• เจ้าวรวงศ์ (มีเฉพาะนครลำปาง)
• เจ้าไชยวรเชษฐ์

นอกจากนี้ยังมีตำแหน่งเจ้าระดับรองเป็น พระ ประกอบด้วย 15 ตำแหน่ง คือ

1. พระสุริยะ
2. พระเมืองราชา
3. พระอุตรการโกศล
4. พระไชยสงคราม
5. พระอินทราชา
6. พระจันทราชา
7. พระอินทวิไชย
8. พระวิไชยราชา
9. พระไชยราชา (เจ้าตำแหน่งที่ 1 ถึง 9 สามารถเลื่อนขึ้นไปเป็นเจ้าขันห้าได้)
10. พระวังขวา
11. พระวังซ้าย
12. พระเมืองไชย
13. พระเมืองแก่น
14. พระถาง
15. พระคำลือ (เจ้าตำแหน่งที่ 10 ถึง 15 ไม่สามารถเลื่อนขึ้นไปตำแหน่งที่ 1 ถึง 9 และเจ้าขันห้าได้)

ในการสถาปนาฐานันดรศักดิ์ เป็นพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์แห่งสยามประเทศ ที่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานสัญญาบัตรให้แก่เจ้านาย ตามที่เจ้าประเทศราชกราบบังคมทูลเสนอมา

เจ้าระดับรองของนครแพร่ ถึงแม้จะมีตำแหน่งเป็นชั้น พระ แต่ภายในล้านนาหรือในนครแพร่เองก็จะได้รับการยอมรับว่ามีฐานันดรศักดิ์สูงกว่ากลุ่มขุนนางเค้าสนามหลวงที่มาจากไพร่และเจ้าผู้ครองนครเป็นผู้แต่งตั้ง เพราะเจ้าระดับรองลงมาเหล่านี้ล้วนสืบเชื้อสายมาจากเจ้าผู้ครองนครแพร่ หรืออาจเป็นขุนนางเป็นคหบดีที่ได้เสกสมรสกับราชธิดานัดดาของเจ้าผู้ครองนครแพร่ ซึ่งมักเรียกกันว่า เจ้าพระ[18]