สัทวิทยา ของ ภาษาไทย

ภาษาไทยประกอบด้วยหน่วยเสียงสำคัญ 3 ประเภท[3] คือ

หน่วยเสียงพยัญชนะ
หน่วยเสียงสระ
หน่วยเสียงวรรณยุกต์

พยัญชนะ

พยัญชนะต้น

ภาษาไทยมาตรฐานแบ่งแยกรูปแบบเสียงพยัญชนะก้องและพ่นลม ในส่วนของเสียงกักและเสียงผสมเสียงแทรก เป็นสามประเภทดังนี้

เสียงไม่ก้อง ไม่พ่นลม
เสียงไม่ก้อง พ่นลม
เสียงก้อง ไม่พ่นลม

หากเทียบกับภาษาอังกฤษ โดยทั่วไปมีเสียงแบบที่สองกับสามเท่านั้น เสียงแบบที่หนึ่งพบได้เฉพาะเมื่ออยู่หลัง เอส (S) ซึ่งเป็นเสียงแปรของเสียงที่สอง

เสียงพยัญชนะต้นมี 21 เสียง ตารางด้านล่างนี้บรรทัดบนคือสัทอักษรสากล บรรทัดล่างคืออักษรไทยในตำแหน่งพยัญชนะต้น

	ริมฝีปากทั้งสอง	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
เสียงนาสิก	[m] ม	[n] ณ, น		[ŋ] ง
เสียงกัก	ก้อง	[b] บ	[d] ฎ, ด
ไม่ก้อง ไม่มีลม	[p] ป	[t] ฏ, ต	[tɕ] จ	[k] ก	[ʔ] อ
ไม่ก้อง มีลม	[pʰ] ผ, พ, ภ	[tʰ] ฐ, ฑ, ฒ, ถ, ท, ธ	[tɕʰ] ฉ, ช, ฌ	[kʰ] ข, ฃ, ค, ฅ, ฆ*
เสียงเสียดแทรก	[f] ฝ, ฟ	[s] ซ, ศ, ษ, ส			[h] ห, ฮ
เสียงเปิด	[w] ว	[l] ล, ฬ	[j] ญ, ย
เสียงรัวลิ้น		[r] ร

* ฃ และ ฅ เลิกใช้แล้ว ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่าภาษาไทยสมัยใหม่มีพยัญชนะเพียง 42 ตัวอักษร

พยัญชนะสะกด

ถึงแม้ว่าพยัญชนะไทยมี 44 รูป 21 เสียงในกรณีของพยัญชนะต้น แต่ในกรณีพยัญชนะสะกดแตกต่างออกไป สำหรับเสียงสะกดมีเพียง 8 เสียง และรวมทั้งไม่มีเสียงด้วย เรียกว่า มาตรา เสียงพยัญชนะก้องเมื่ออยู่ในตำแหน่งตัวสะกด ความก้องจะหายไป

ในบรรดาพยัญชนะไทย นอกจาก ฃ และ ฅ ที่เลิกใช้แล้ว ยังมีพยัญชนะอีก 6 ตัวที่ใช้เป็นตัวสะกดไม่ได้คือ ฉ ผ ฝ ห อ ฮ ดังนั้นตัวสะกดจึงเหลือเพียง 36

	ริมฝีปาก ทั้งสอง	ริมฝีปากล่าง -ฟันบน	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน
เสียงนาสิก		[m] ม		[n] ญ, ณ, น, ร, ล, ฬ		[ŋ] ง ng
เสียงกัก	[p̚] บ, ป, พ, ฟ, ภ p		[t̚] จ, ช, ซ, ฌ, ฎ, ฏ, ฐ, ฑ, ฒ, ด, ต, ถ, ท, ธ, ศ, ษ, ส		[k̚] ก, ข, ค, ฆ		[ʔ] * -
เสียงเปิด		[w] ว		[j] ย

* เสียงพยัญชนะกัก เส้นเสียง จะปรากฏเฉพาะหลังสระเสียงสั้นเมื่อไม่มีพยัญชนะสะกด

กลุ่มพยัญชนะ

แต่ละพยางค์ในคำหนึ่ง ๆ ของภาษาไทยแยกออกจากกันอย่างชัดเจน (ไม่เหมือนภาษาอังกฤษที่พยัญชนะสะกดอาจกลายเป็นพยัญชนะต้นในพยางค์ถัดไป หรือในทางกลับกัน) ดังนั้นพยัญชนะหลายตัวของพยางค์ที่อยู่ติดกันจะไม่รวมกันเป็นกลุ่มพยัญชนะเลย

ภาษาไทยมีกลุ่มพยัญชนะเพียงไม่กี่กลุ่ม ประมวลคำศัพท์ภาษาไทยดั้งเดิมระบุว่ามีกลุ่มพยัญชนะ (ที่ออกเสียงรวมกันโดยไม่มีสระอะ) เพียง 11 แบบเท่านั้น เรียกว่า พยัญชนะควบกล้ำ หรือ อักษรควบกล้ำ

	ริมฝีปาก	ปุ่มเหงือก	เพดานอ่อน
	พยัญชนะเดี่ยว	[p] ป	[pʰ] ผ, พ	[t] ต	[k] ก	[kʰ] ข, ฃ, ค, ฅ
เสียงรัว	[r] ร	[pr] ปร	[pʰr] พร	[tr] ตร	[kr] กร	[kʰr] ขร, ฃร, คร
เสียงเปิด	[l] ล	[pl] ปล	[pʰl] ผล, พล		[kl] กล	[kʰl] ขล, คล
[w] ว				[kw] กว	[kʰw] ขว, ฃว, คว, ฅว

พยัญชนะควบกล้ำมีจำนวนเพิ่มขึ้นอีกหกเสียงจากคำยืมภาษาต่างประเทศ ได้แก่

/br/ (บร) เช่น บรอนซ์, เบรก
/bl/ (บล) เช่น บล็อก, เบลอ
/dr/ (ดร) เช่น ดราฟต์, ดริงก์
/fr/ (ฟร) เช่น ฟรักโทส, ฟรี
/fl/ (ฟล) เช่น ฟลูออรีน, แฟลต
/tʰr/ (ทร) เช่น จันทรา, แทรกเตอร์

เราสามารถสังเกตได้ว่า กลุ่มพยัญชนะเหล่านี้ถูกใช้เป็นพยัญชนะต้นเท่านั้น ซึ่งมีเสียงพยัญชนะตัวที่สองเป็น ร ล หรือ ว และกลุ่มพยัญชนะจะมีเสียงไม่เกินสองเสียงในคราวเดียว การผันวรรณยุกต์ของคำขึ้นอยู่กับไตรยางศ์ของพยัญชนะตัวแรก

สระ

Wikibooks

วิกิตำรา มีคู่มือ ตำรา หรือวิธีการเกี่ยวกับ:
ภาษาไทย/ไวยากรณ์/ภาษาไทยเบื้องต้น/สระ

เสียงสระในภาษาไทยมาตรฐานแบ่งออกเป็น 3 ชนิดคือ สระเดี่ยว สระประสม และสระเกิน สะกดด้วยรูปสระพื้นฐานหนึ่งตัวหรือหลายตัวร่วมกัน (ดูที่ อักษรไทย)

สระเดี่ยว หรือ สระแท้ คือสระที่เกิดจากฐานเพียงฐานเดียว มีทั้งสิ้น 18 เสียง

	ลิ้นส่วนหน้า	ลิ้นส่วนหลัง
ปากเหยียด	ปากเหยียด	ปากห่อ
สั้น	ยาว	สั้น	ยาว	สั้น	ยาว
ลิ้นยกสูง	[i] –ิ	[iː] –ี	[ɯ] –ึ	[ɯː] –ื	[u] –ุ	[uː] –ู
ลิ้นกึ่งสูง	[e] เ–ะ	[eː] เ–	[ɤ] เ–อะ	[ɤː] เ–อ	[o] โ–ะ	[oː] โ–
ลิ้นกึ่งต่ำ	[ɛ] แ–ะ	[ɛː] แ–			[ɔ] เ–าะ	[ɔː] –อ
ลิ้นลดต่ำ			[a] –ะ	[aː] –า

สระเดี่ยว

สระประสม

สระประสม คือสระที่เกิดจากสระเดี่ยวสองเสียงมาประสมกัน เกิดการเลื่อนของลิ้นในระดับสูงลดลงสู่ระดับต่ำ ดังนั้นจึงสามารถเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า "สระเลื่อน" มี 3 เสียงดังนี้

เ–ีย [iːa] ประสมจากสระ อี และ อา ia
เ–ือ [ɯːa] ประสมจากสระ อือ และ อา uea
–ัว [uːa] ประสมจากสระ อู และ อา ua

ในบางตำราจะเพิ่มสระสระประสมเสียงสั้น คือ เ–ียะ เ–ือะ –ัวะ ด้วย แต่ในปัจจุบันสระเหล่านี้ปรากฏเฉพาะคำเลียนเสียงเท่านั้น เช่น เพียะ เปรี๊ยะ ผัวะ เป็นต้น

สระเสียงสั้น			สระเกิน
ไม่มีตัวสะกด	มีตัวสะกด	ไม่มีตัวสะกด	มีตัวสะกด	ไม่มีตัวสะกด	มีตัวสะกด
–ะ	–ั–1, -รร, -รร-	–า	–า–	–ำ	(ไม่มี)
–ิ	–ิ–	–ี	–ี–	ใ–	(ไม่มี)
–ึ	–ึ–	–ือ	–ื–	ไ–	(ไม่มี)
–ุ	–ุ–	–ู	–ู–	เ–า	(ไม่มี)
เ–ะ	เ–็–, เ––2	เ–	เ––	ฤ, –ฤ	ฤ–, –ฤ–
แ–ะ	แ–็–, แ––2	แ–	แ––	ฤๅ, –ฤๅ	(ไม่มี)
โ–ะ	––	โ–	โ––	ฦ, –ฦ	ฦ–, –ฦ–
เ–าะ	–็อ–, -อ-2	–อ	–อ–, ––3	ฦๅ, –ฦๅ	(ไม่มี)
–ัวะ	–็ว–	–ัว	–ว–
เ–ียะ	(ไม่มี)	เ–ีย	เ–ีย–
เ–ือะ	(ไม่มี)	เ–ือ	เ–ือ–
เ–อะ	เ–ิ–4, เ––4	เ–อ	เ–ิ–, เ––5, เ–อ–6

สระเกิน คือสระที่มีเสียงของพยัญชนะปนอยู่ มี 8 เสียงดังนี้

–ำ [am, aːm] am ประสมจาก อะ + ม (อัม) เช่น ขำ บางสำเนียงถิ่นออกเสียงยาวเวลาพูด (อาม) เช่น น้ำ
ใ– [aj, aːj] ai ประสมจาก อะ + ย (อัย) เช่น ใจ บางสำเนียงถิ่นออกเสียงยาวเวลาพูด (อาย) เช่น ใต้
ไ– [aj, aːj] ai ประสมจาก อะ + ย (อัย) เช่น ไหม้ บางสำเนียงถิ่นออกเสียงยาวเวลาพูด (อาย) เช่น ไม้
เ–า [aw, aːw] ao ประสมจาก อะ + ว (เอา) เช่น เกา บางสำเนียงถิ่นออกเสียงยาวเวลาพูด (อาว) เช่น เก้า
ฤ [rɯ] rue, ri, roe ประสมจาก ร + อึ (รึ) เช่น ฤกษ์ บางคำเปลี่ยนเป็น /ri/ (ริ) เช่น กฤษณะ หรือ /rɤː/ (เรอ) เช่นฤกษ์
ฤๅ [rɯː] rue ประสมจาก ร + อือ (รือ)
ฦ [lɯ] lue ประสมจาก ล + อึ (ลึ)
ฦๅ [lɯː] lue ประสมจาก ล + อือ (ลือ)

บางตำราก็ว่าสระเกินเป็นพยางค์ ไม่ถูกจัดว่าเป็นสระ

สระบางรูปเมื่อมีพยัญชนะสะกด จะมีการเปลี่ยนแปลงรูปสระ สามารถสรุปได้ตามตารางด้านขวา

คำที่สะกดด้วย –ั + ว นั้นไม่มี เพราะซ้ำกับ –ัว แต่เปลี่ยนไปใช้ เ–า แทน
สระ เ-ะ แ-ะ เ-าะ ที่มีวรรณยุกต์ ใช้รูปเดียวกับสระ เ– แ- -อ ตามลำดับ เช่น เผ่น เล่น แล่น แว่น ผ่อน กร่อน
คำที่สะกดด้วย –อ + ร จะลดรูปเป็น –ร ไม่มีตัวออ เช่น พร ศร จร ซึ่งก็จะไปซ้ำกับสระ โ–ะ ดังนั้นคำที่สะกดด้วย โ–ะ + ร จึงไม่มี
สระ เ–อะ ที่มีตัวสะกดใช้รูปเดียวกับสระ เ–อ[4] เช่น เงิน เปิ่น เห่ย
คำที่สะกดด้วย เ–อ + ย จะลดรูปเป็น เ–ย ไม่มีพินทุ์อิ เช่น เคย เนย เลย ซึ่งก็จะไปซ้ำกับสระ เ– อย่างไรก็ตาม คำที่สะกดด้วย เ– + ย จะไม่มีในภาษาไทย
พบได้น้อยคำ เช่น เทอญ เทอม

วรรณยุกต์

เสียงวรรณยุกต์

คำเป็น

เสียงวรรณยุกต์ในภาษาไทยมาตรฐานจำแนกออกได้เป็น 5 เสียง ได้แก่

เสียงวรรณยุกต์	ตัวอย่าง
เสียง	ระดับเสียง	อักษรไทย	สัทอักษรสากล
หน่วยเสียง	เสียง
สามัญ	กลาง	นา	/nāː/	[naː˧]
เอก	กึ่งต่ำ-ต่ำ หรือ ต่ำอย่างเดียว	หน่า	/nàː/	[naː˨˩]
โท	สูง-ต่ำ	น่า/หน้า	/nâː/	[naː˦˩]
ตรี	กึ่งสูง-สูง หรือ สูงอย่างเดียว	น้า	/náː/	[naː˦˥]
จัตวา	ต่ำ-กึ่งสูง	หนา	/nǎː/	[naː˨˩˦]

คำตาย

เสียงวรรณยุกต์ในคำตายสามารถมีได้แค่เพียง 3 เสียงวรรณยุกต์ คือ เสียงเอก เสียงโท และ เสียงตรี โดยขึ้นอยู่กับความสั้นความยาวของสระ เสียงเอกสามารถออกเสียงควบคู่กับได้สระสั้นหรือยาว เสียงตรีสามารถออกเสียงควบคู่กับสระสั้น และ เสียงโทสามารถออกเสียงควบคู่กับสระยาว เช่น

เสียง	สระ	ตัวอย่าง
อักษรไทย	หน่วยเสียง	เสียง
เอก	สั้น	หมัก	/màk/	[mak̚˨˩]
ยาว	หมาก	/màːk/	[maːk̚˨˩]
ตรี	สั้น	มัก	/mák/	[mak̚˦˥]
โท	ยาว	มาก	/mâːk/	[maːk̚˥˩]

แต่อย่างใดก็ดี ในคำยืมบางคำที่มีรากศัพท์มาจากภาษาอังกฤษ คำตายสามารถมีเสียงตรีควบคู่กับสระยาว และเสียงโทควบคู่กับสระสั้นได้ด้วย เช่น

เสียง	สระ	ตัวอย่าง
อักษรไทย	หน่วยเสียง	เสียง	อังกฤษ
ตรี	ยาว	มาร์ก	/máːk/	[maːk̚˦˥]	Marc, Mark
สตาร์ต	/sa.táːt/	[sa.taːt̚˦˥]	start
บาส (เกตบอล)	/báːt (.kêt.bɔ̄n) /	[baːt̚˦˥ (.ket̚˥˩.bɔn˧)]	basketball
โท	สั้น	เมคอัพ	/méːk.ʔâp/	[meːk̚˦˥.ʔap̚˥˩]	make-up

รูปวรรณยุกต์

ส่วน รูปวรรณยุกต์ มี 4 รูป ได้แก่

รูปวรรณยุกต์	ชื่อ
ไทย	สัทอักษร
-่	ไม้เอก	/máːj.ʔèːk/
-้	ไม้โท	/máːj.tʰōː/
-๊	ไม้ตรี	/máːj.trīː/
-๋	ไม้จัตวา	/máːj.t͡ɕàt.ta.wāː/

การเขียนเสียงวรรณยุกต์

ทั้งนี้คำที่มีรูปวรรณยุกต์เดียวกัน ไม่จำเป็นต้องมีระดับเสียงวรรณยุกต์เดียวกัน ขึ้นอยู่กับระดับเสียงของอักษรนำด้วยเช่น ข้า (ไม้โท) ออกเสียงโทเหมือน ค่า (ไม้เอก) เป็นต้น

	รูปวรรณยุกต์
ไม่เขียน	-่	-้	-๊	-๋
อักษร	สูง	เสียงจัตวา	เสียงเอก	เสียงโท	-	-
ตัวอย่าง	ขา	ข่า	ข้า	-	-

กลาง	เสียงสามัญ	เสียงเอก	เสียงโท	เสียงตรี	เสียงจัตวา
ตัวอย่าง	ปา	ป่า	ป้า	ป๊า	ป๋า

ต่ำ	เสียงสามัญ	เสียงโท	เสียงตรี	-	-
ตัวอย่าง	คา	ค่า	ค้า	-	-

คำควบกล้ำ

คำควบกล้ำ หรือ อักษรควบ หมายถึง พยัญชนะสองตัวเขียนเรียงกันอยู่ต้นพยางค์ และใช้สระเดียวกัน เวลาอ่านออกเสียงกล้ำเป็นพยางค์เดียวกันเสียงวรรณยุกต์ของพยางค์นั้นจะผันเป็นไปตามเสียงพยัญชนะตัวหน้าคำควบกล้ำ ( อักษรควบ ) มี 2 ชนิด คือ

คำควบแท้ ได้แก่ พยัญชนะ ร ล ว ควบกับพยัญชนะตัวหน้า ประสมสระตัวเดียวกัน เวลาอ่านออกเสียงพยัญชนะทั้งสองตัวพร้อมกัน คำควบไม่แท้ ได้แก่ พยัญชนะ ร ควบกับพยัญชนะตัวหน้าประสมสระตัวเดียวกัน เวลาอ่านไม่ออกเสียง ร ออกเสียงเฉพาะตัวหน้าหรือมิฉะนั้นก็ออกเสียง เป็นเสียงอื่นไป คำควบไม่แท้ที่ออกเสียงเฉพาะพยัญชนะตัวหน้า ได้แก่พยัญชนะ จ ซ ศ ส ควบกับ ร คำควบไม่แท้ ท ควบกับ ร แล้วออกเสียงกลายเป็น ซ