สถาปัตยกรรมย่านเมืองเก่าแม่สอด

สถาปัตยกรรมที่สำคัญและมีลักษณะโดดเด่นในย่านเมืองเก่าแม่สอด ทั้งบ้านเรือน หรือที่เรียกว่า "เฮือน" และสถานที่ราชการสำคัญ ๆ จะจัดสร้างด้วยไม้เป็นหลัก เนื่องจากแม่สอดเป็นเมืองที่อุดมสมบูรณ์ด้วยป่าไม้ โดยเฉพาะไม้สักและไม้แดง สถาปัตยกรรมที่โดดเด่นได้แก่

• ศาลแขวงแม่สอด ตั้งอยู่เส้นถนนอินทรคีรี ใกล้บริเวณวัดมณีไพรสณฑ์
• กาดตึก ตั้งอยู่เส้นถนนอินทรคีรี ใกล้สถานีตำรวจภูธรแม่สอด หรือบริเวณร้านนัมเบอร์วันในปัจจุบัน
• เฮือนโบราณข้างศาลฯ ตั้งอยู่เส้นถนนอินทรคีรี ติดศาลแขวงแม่สอดหลังเก่าในปัจจุบัน
• เฮือนโบราณข้างโรงหนังฯ ตั้งอยู่เส้นถนนอินทรคีรี ติดโรงหนังแม่สอดในปัจจุบัน
• โรงหนังแม่สอด หรือโรงภาพยนตร์แม่สอดราม่า ตั้งอยู่เส้นถนนอินทรคีรี เยื้องวัดอรัญญเขต

ประเพณีท้องถิ่น

แหล่ส่างล่อง (แห่ลูกแก้ว) “แหล่” เป็นคำภาษาไทยใหญ่ แปลว่า แห่ ส่วน “ส่างลอง” คือ ลูกแก้ว หมายถึง ลูกหลานของชาวไทยใหญ่ แหล่ส่างล่องเป็นประเพณีการบวชเณรของชาวไทยใหญ่ผู้นับถือพระพุทธศาสนา สำหรับนักเรียนในช่วงปิดภาคการศึกษาในช่วงเดือนมีนาคมถึงเดือนเมษายน มีความเชื่อกันว่า ผู้ที่บวชเณรลูกชายตนเองจะได้บุญหรืออานิสงส์มากถึง 7 กัลป์ ถ้าบวชเณรลูกชายคนอื่นจะได้บุญ 4 กัลป์ และถ้าบวชลูกชายตนเองเป็นพระภิกษุ จะได้บุญถึง 16 กัลป์ ถ้าบวชลูกชายคนอื่นเป็นพระภิกษุจะได้บุญถึง 8 กัลป์ต่างซอมต่อโหลง (ตานข้าวพระพุทธ) เป็นประเพณีถวายเภสัชทั้ง5 แด่พระพุทธเจ้าประกอบด้วย ผลไม้ต่าง ๆ นม เนย น้ำตาล และน้ำมัน ดอกไม้ธูปเทียน ประเพณีนี้จะเริ่มจัดขึ้นราวเดือน 10 ไปจนถึงวันเพ็ญเดือน 10 วัดแม่สอดน่าด่านเป็นวัดแรกที่ริเริ่มประเพณีนี้ ปัจจุบัน วัดต่างๆนำยึดถือปฏิบัติเช่นกันแล้อุปัตตะก่า เป็นประเพณีของชาวไทยใหญ่ที่จัดขึ้นทุกวันโกนในช่วงเข้าพรรษา โดยคณะศรัทธาที่เป็นผู้ชายจะออกนำเครื่องหาบหามที่สามารถบรรจุปัจจัยต่างๆ ออกเดินรับสิ่งของที่ผู้มีจิตศรัทธาเพื่อส่งเสริมให้คนได้ทำบุญตานก๋วยสลาก เป็นประเพณีทำบุญอุทิศส่วนบุญกุศลให้ผู้ตาย โดยการจัดของไทยทานบรรจุในชะลอมใบเล็ก ๆ ของ ไทยทานสานใหญ่เป็นพวกขนม ผลไม้ และของใช้ กระทำกันในเขตอำเภอซีกตะวันตกของจังหวัดตาก 5 อำเภอ บางส่วนกำหนดภายในเดือนสิบ (เดือนสิบสองเหนือคือก่อนออกพรรษา 1 เดือน)ขึ้นพระธาตุดอยดินจี่หรือพระธาตุดอยหินกิ่ว โดยจะถือเอาวันขึ้น 15 ค่ำเดือน 3 เป็นวันชุมนุมเพื่อนมัสการพระธาตุและรอยพระพุทธบาทประเพณีกินวอ ประเพณีกินวอ คืองานปีใหม่ของชาวเขาเผ่าลีซอ จัดระหว่างเทศกาลตรุษจีนของชาวจีนทุกปี ในวันแรกของพิธีกินวอ จะมีการเซ่นไหว้วิญญาณบรรพบุรุษ พอตอนบ่ายมีพิธีเต้นรำ เนื่องจากชาวลีซอนับถือผี ซึ่งมีผีหลวงประจำดอย ชาวลีซอจะขึ้นไปสร้างศาล มีกองหางว่าวเล็กๆ ไว้ มีรั้วรอบขอบชิด และผีเมืองซึ่งเป็นผีประจำหมู่บ้าน ในประเพณีกินวอนี้จะมีการเลี้ยงผีทั้ง 2 ไปพร้อมกันในพิธีดังกล่าว ชาวลีซอโดยเฉพาะผู้หญิงจะใส่เสื้อผ้าใหม่ที่บรรจงเย็บมาเป็นแรมปี และใส่เสื้อผ้าชุดนี้ไปตลอดปี พอปีใหม่ปีหน้ามีพิธีกินวอครั้งต่อไป เขาจะใส่เสื้อผ้าชุดใหม่ที่เตรียมเย็บไว้ระหว่างปีดังเช่นปีก่อน วันต่อมาจะร่วมรื่นเริงกันต่อที่บ้านของผู้ใหญ่ หรือบ้านของบุคคลที่ชาวลีซอเคารพนับถือจากนั้นก็จะเป็นบ้านผู้ใหญ่บ้านตามลำดับงานฉลองเจ้าพ่อพะวอ ทุกๆปีระหว่างวันที่ 1- 10 ธันวาคม ชาวอำเภอแม่สอดจะจัดงานฉลองเจ้าพ่อพะวองานเทศกาลปีใหม่ชาวไทยภูเขา จัดขึ้นทุกปีบนดอยที่มีชาวเขาอาศัยอยู่ ที่นิยมไปกันคือ บนดอยมูเซอ ที่อยู่ในความดูแลของศูนย์พัฒนาและสงเคราะห์ชาวเขา จ.ตาก ทั้งเผ่ามูเซอดำ ม้ง และลีซอ ส่วนใหญ่จัดในเดือน ม.ค.-ก.พ. แต่ละเผ่าจะจัดงานไม่พร้อมกัน แต่ในช่วงที่มีงานปีใหม่ของชาวมากที่สุด คือช่วงเทศกาลตรุษจีน ส่วนระยะเวลาของงานจะขึ้นอยู่กับผลผลิตที่ได้ในปีที่แล้ว ถ้าผลผลิตดีก็จะมีงานหลายวัน แต่ถ้าผลผลิตไม่ดีนักเวลาของงานก็จะลดลงเหลือเพียงสามวัน ชาวมูเซอดำจะจัดพิธี "กินวอ" ซึ่งจะมีกาฆ่าหมูเลี้ยงผีทุกวันจนกว่างานจะเลิก ทุกคนจะสวมเสื้อผ้าชุดใหม่ มีกาจุดประทัด ยิงปืนแก๊ป เป่าแคน และดีดซึง เพื่อต้อนรับคนต่างถิ่น มีการผลัดกับการเต้นรำตลอดเวลา ในวงเต้นรำที่เรียกว่า "จะคึ" ส่วนงานวันขึ้นปีใหม่ของชาวลีซอก็มีการเซ่นไหว้บรรดาผีต่าง ๆ และตอนบ่ายมีพิธีเต้นรำไปตลอดวันตลอดคืนเช่นกันประเพณีปีใหม่ม้ง (น่อเป๊ะเจ่า)