ทรานซอกเซียนา (อังกฤษ: Transoxiana) หรือ ทรานซอกเซเนีย (Transoxania) เป็นภูมิภาคและอารยธรรมในเอเชียกลาง ตั้งอยู่บริเวณตะวันออกของอุซเบกิสถาน ตะวันตกของทาจิกิสถาน ทางใต้ของคาซัคสถาน บางส่วนของเติร์กเมนิสถานและทางใต้ของคีร์กีซสถาน ทรานซอกเซียนาในทางภูมิศาสตร์คือภูมิภาคระหว่างแม่น้ำอามูดาร์ยาที่อยู่ทางใต้กับแม่น้ำซีร์ดาร์ยาที่อยู่ทางเหนือ[1] ทรานซอกเซียนาเป็นภาษาละติน หมายถึง ดินแดนที่อยู่พ้นแม่น้ำออกซุส[1] (ชื่อละตินของแม่น้ำอามูดาร์ยา)ทรานซอกเซียนาสามารถแบ่งออกเป็นสี่ภูมิภาคย่อยตามภูมิศาสตร์ การเมืองและสังคม ได้แก่ โตคาริสถานบริเวณแม่น้ำออกซุสตอนบน ล้อมรอบด้วยเทือกเขาฮิซาร์ทางเหนือและเทือกเขาฮินดูกูชทางตะวันออกและใต้ ซอกเดียหรือซอกเดียนาบริเวณแม่น้ำออกซุสตอนกลางและรอบ ๆ แม่น้ำซาราฟชอน ฆวอแรซม์หรือคอรัสเมียบริเวณแม่น้ำออกซุสตอนล่างก่อนไหลลงทะเลอารัล และดินแดนเหนือเทือกเขาฮิซาร์ รอบ ๆ แม่น้ำจาซาร์ตีส (แม่น้ำซีร์ดาร์ยาปัจจุบัน) รวมถึงเฌตืยซูว์และหุบเขาฟาร์ฆอนา[2]ในอดีตทรานซอกเซียนารู้จักในภาษาเปอร์เซียว่า แฟรอรูด (Farā-rūd, เปอร์เซีย: فرارود – 'พ้นแม่น้ำ [อามู]') ฟารอรึด (Faro-rüd, ทาจิก: Фарорӯд) และวาราซรึด (Varaz-rüd, ทาจิก: Варазрӯд) กลุ่มชนอิหร่านโบราณเคยเรียกพื้นที่แถบนี้ว่า ทูรอน (Turan, เปอร์เซีย: فرارود) ซึ่งเป็นชื่อที่พบใน ชอฮ์นอเม มหากาพย์ประจำชนชาติเปอร์เซีย[3] ด้านจีนเรียกภูมิภาคนี้ว่า เหอจง (จีน: 河中地区) ขณะที่ภาษาอาหรับเรียกทรานซอกเซียนาว่า มาฮ์วะรออ์อันนัฮร (อาหรับ: ما وراء النهر) ซึ่งคำนี้ผ่านเข้าสู่วรรณกรรมเปอร์เซียและคงอยู่จนถึงช่วงหลังมองโกล[4]ทรานซอกเซียนาเคยเป็นเซทระพี (จังหวัด) หนึ่งของจักรวรรดิอะคีเมนิดในชื่อซอกเดีย อันเป็นคำที่โลกเปอร์เซียยุคคลาสสิคใช้เพื่อแยกกับตัวจักรวรรดิเปอร์เซียเอง โดยเฉพาะจังหวัดโฆรอซอนทางตะวันออกเฉียงเหนือ[5] แม้ว่า "โฆรอซอน" จะเป็นคำที่เกิดขึ้นในสมัยจักรวรรดิซาเซเนียน[6] แต่นักประวัติศาสตร์และนักภูมิศาสตร์ชาวอาหรับมีแนวโน้มจะใช้คำว่า "โฆรอซอน" เพื่อหมายความถึงดินแดนที่กว้างกว่านั้น ซึ่งอาจรวมถึงทรานซอกเซียนาด้วย[7][8] ทั้งนี้บริเวณที่เรียกว่า ฆวอแรซม์ ซอกเดียนา ชากานิยันและฆุตตัลตั้งอยู่ทางใต้ของทรานซอกเซียนา ขณะที่ชอช ออสรุชานาและฟาร์ฆอนาตั้งอยู่ทางเหนือ[9]