ชาติตระกูล

พระยาอภัยภูเบศร (เลื่อม อภัยวงศ์) เป็นบุตรชายคนโตของเจ้าพระยาอภัยภูเบศร (ชุ่ม อภัยวงศ์)ผู้สำเร็จราชการเมืองพระตะบองคนสุดท้าย กับ คุณหญิงสอิ้ง คฑาธรธรณินทร์ (อภัยภูเบศร) พระยาอภัยภูเบศรมีพี่น้องร่วมครรภ์เดียวกัน ดังนี้

• หม่อมเชื่อม กฤดากร ณ.อยุธยา ในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร
• คุณหญิงกัลยาณวัฒนวิศิษฏ์ (รื่น กัลยาณมิตร) สมรสกับ พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร)
• พระยาอภัยภูเบศร (เลื่อม อภัยวงศ์)
• พระอภัยวงศ์วรเศรษฐ (ช่วง อภัยวงศ์)

ต่อมาได้รับบรรดาศักดิ์เป็นพระอภัยพิทักษ์ และในวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2487 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานบรรดาศักดิ์แก่ พระอภัยพิทักษ์ โดยได้รับพระราชทานทินนามตามบิดาและได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าสืบตระกูล และพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์แก่คุณพระอภัยพิทักษ์กับคุณหญิงเล็ก บุนนาค(ในขณะนั้นคุณหญิงถึงอนิจกรรมแล้ว) เนื่องในวโรกาสอภิเษกสมรสกับคุณสุวัทนา บุตรีคนโต

ชีวิตสมรส

พระยาอภัยภูเบศร มีภริยา 3 คน ดังนี้ภริยาคนที่หนึ่ง สมรสเมื่อสมัยยังมีบรรดาศักดิ์เป็น พระอภัยพิทักษ์ มีความรักและเสน่หา ด้วยเป็นกุลสตรี และ มีการศึกษาดี ชื่อ "เล็ก" เป็นบุตรีคนเล็กในเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค)กับท้าวศรีสุนทรนาฏ (แก้ว พนมวัน ณ อยุธยา) ต่อมาได้รับสถาปนาเป็น คุณเล็ก บุนนาค เมื่อท่านถึงแก่อนิจกรรมแล้ว มีบุตรี 1 คนชื่อติ๋ว หรือเครือแก้ว อภัยวงศ์ ต่อมาได้ถวายตัวเป็นข้าราชสำนักในรัชกาลที่ 6 ได้รับพระราชทานนามใหม่ว่า "สุวัทนา" และต่อมาได้ถวายตัวเป็นเจ้าจอมในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้รับการสถาปนาเป็น พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี การสมรสครั้งนี้บิดาไม่เห็นด้วยพระอภัยพิทักษ์จึงจำต้องไปสมรสใหม่ ทำให้คุณเล็กที่มีครรภ์ย้ายกลับไปอยู่กับคุณท้าวแก้ว ผู้เป็นมารดาที่กรุงเทพ โดยบิดาไม่ได้มาเหลียวแลเลย และไม่มีผู้ใดรู้เลยว่าบุตรีที่อยู่ในครรภ์ของคุณเล็กนี้จะเป็นผู้ผดุงเกียรติแห่งตระกูลวงศ์ยากที่จะหาผู้ใดในสกุลมาเทียบเทียม และบำเพ็ญกรณียกิจแก่ประเทศชาติเป็นอเนกประการ

ภริยาคนที่สอง เกิดในสกุล สิงหเสนี ชื่อ "สงวน" (สงวน อภัยวงศ์ หรือ คุณหญิงอภัยพิทักษ์) มีศักดิ์เป็นลูกพี่ลูกน้องของพระยาอภัยภูเบศร พระยาอภัยภูเบศรมาสมรสด้วยคำแนะนำของผู้ใหญ่ มีบุตร-ธิดา 7 คน ดังนี้

1. นายชวลิต อภัยวงศ์
2. นายเบศร อภัยวงศ์
3. นางถนอมวงศ์ (อภัยวงศ์) แสง-ชูโต
4. นางสาวประจงยศ อภัยวงศ์
5. นางประกอบกูล (อภัยวงศ์) วุฑฒินันท์
6. นางประชุมวงศ์ (อภัยวงศ์) โปษยานนท์
7. นางสุดสงวน (อภัยวงศ์) ทองปุสสะ

ต่อมาคุณหญิงอภัยพิทักษ์ถึงแก่กรรม พระยาอภัยภูเบศรได้สมรสกับคุณ "อิดิธ เรย์" (อิดิธ อภัยวงศ์ หรือ คุณหญิงอภัยภูเบศร) ชาวอังกฤษ มีบุตร 2 คน ดังนี้

1. นายจันทรคุปต์ อภัยวงศ์
2. นายฑีฆาวุ อภัยวงศ์

สถาปนาบรรดาศักดิ์พระยา

ใน พ.ศ. 2467 บุตรีคนโตของคุณพระอภัยพิทักษ์ กับ คุณหญิงเล็ก บุนนาคเอกภรรยา ได้อภิเษกสมรสกับพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2467 และเมื่อเริ่มมีครรภ์พระหน่อพระองค์แรกในรัชกาล พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงได้สถาปนาบุตรีของท่านเป็นพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี แล้วได้พระราชทานบรรดาศักดิ์ของพระชนกในพระวรราชเทวีเป็น พระยาอภัยภูเบศร ถือศักดินาในกระทรวงมหาดไทย 1,000 ไร่

อนิจกรรม

พระยาอภัยภูเบศร ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อใดไม่ปรากฏ แต่ช่วงก่อนถึงแก่อนิจกรรมท่านเป็นโรค Paraniod มีภาวะจิตบกพร่อง มีความหวาดระแวง และอยู่ในความอนุบาลของคุณอิดิธ อภัยวงศ์ ภริยา พระอภัยวงศ์วรเศรษฐ น้องชาย และนายชวลิต อภัยวงศ์ บุตรชาย และเมื่อถึงแก่อนิจกรรมได้รับพระราชทานโกศแปดเหลี่ยม และ รับพระราชทานเพลิงศพ ณ.เมรุวัดแก้วพิจิตร ส่วนอัฐิก็บรรจุไว้ที่ฐานชุกชีหลวงพ่ออภัย พระประธานในพระอุโบสถ วัดแก้วพิจิตร อันเป็นวัดประจำสกุล อภัยวงศ์ โดยพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ทรงบำเพ็ญพระกุศลอุทิศพระราชทานแก่พระบิดาและพระบุพการีเนื่องในโอกาสสำคัญต่าง ๆ เช่น จะทรงโปรดให้มีการพระราชทานไตรมาบังสุกุล ธูปเทียน น้ำอบไทย มาพระราชทานพระบุพการี ณ ที่บรรจุอัฐิใต้ฐานพระอภัย ในเทศกาลสงกรานต์ และทรงจัดให้มีการสังเวยพระบุพการีในเทศกาลตรุษจีน