พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ มีพระนามเดิมว่า “พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าสังข์” เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 8 ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาบาง เมื่อวันพุธ เดือนยี่ แรม 4 ค่ำ ปีวอกจัตวาศก จุลศักราช 1174 ตรงกับวันที่ 20 มกราคม พ.ศ. 2355 (ปฏิทินสากลคือ พ.ศ. 2356) มีพระโสทรเชษฐภคินีพระองค์เดียว คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ

เดิมมีพระนามว่า พระองค์เจ้าสังข์ เหตุเพราะพระรูปโฉมงามตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์เปรียบเหมือนพระสังข์ทอง จึงเรียกกันว่า พระองค์สังข์ หรือสังข์ทอง แต่ต่อมาพระราชทานพระนามใหม่ว่า "พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ" ซึ่งก็มีความหมายว่า รูปงาม[1]

พระองค์มีพระธิดาพระองค์เดียว ซึ่งประสูติแต่หม่อมงิ้ว คือ สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี (พระยศเดิม หม่อมเจ้าโสมนัส; ภายหลังได้รับการสถาปนาเป็นพระอัครมเหสีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ส่วนหม่อมงิ้วได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าจอมมารดางิ้ว ด้วยเป็นยายของสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าพระองค์แรกในรัชกาลที่ 4

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ สิ้นพระชนม์ในขณะที่พระธิดามีชันษาเพียงหกเดือน เมื่อวันที่ 17 พฤษภาคม พ.ศ. 2378 ด้วยพระโรคไข้ป่วง[2] สิริพระชันษา 22 ปี