ประวัติ ของ มณฑลอุดร

แผนที่ราชอาณาจักรสยามและประเทศราช ต้นฉบับพิมพ์ขึ้นในปี พ.ศ. 2443

ยุคหัวเมืองลาวฝ่ายเหนือ

ก่อน พ.ศ. 2436 (ร.ศ. 112) ประกอบได้ด้วยหัวเมืองเอก 16 เมือง ส่วนหัวเมืองโท ตรี จัตวา 36 หัวเมือง รวมขึ้นอยู่ในหัวเมืองเอกที่ขึ้นตรงต่อกรุงเทพฯ ดังต่อไปนี้[1]

เมืองเอกเมืองโท ตรี จัตวาหมายเหตุ
1.เมืองหนองคายเวียงจันทร์, เชียงคาน, พานพร้าว, ธุรคมสิงห์สถิตย์, กุมภวาปี, รัตนวาปี6 เมือง
2.เมืองเชียงของแสน, พาน, งัม, ซุย, จิม5 เมือง
3.เมืองบริคัณฑนิคมประซุม1 เมือง
4.เมืองนครพนมวัง, เรณูนคร, รามราช, อาจสามารถ, อากาศอำนวย5 เมือง
5.เมืองคำม่วนมหาชัยกองแก้ว, ชุมพร, วังมน, หาง4 เมือง
6.เมืองสกลนครกุสุมาลมณฑล, พรรณานิคม, วาริชภูมิ, สว่างแดนดิน, โพธิไพศาล, จำปาชนบท, วานรนิวาส7 เมือง
7.เมืองมุกดาหารพาลุกากรภูมิ, หนองสูง2 เมือง
8.เมืองบุรีรัมย์นางรอง, ตะลุง, พุทไธสง3 เมือง
9.เมืองขอนแก่นชลบถวิบูลย์, ภูเวียง, มัญจาคีรี, คำทองน้อย4 เมือง
10.เมืองหล่มศักดิ์เลย1 เมือง
11.เมืองโพนพิสัย--
12.เมืองชัยบุรี (บึงกาฬ)--
13.เมืองท่าอุเทน--
14.เมืองกุมลาสัย--
15.เมืองหนองหานใหญ่--
16.เมืองคำเกิด--

ยุคมณฑล

พ.ศ. 2436 (ร.ศ.112) ดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงตกไปเป็นของฝรั่งเศส จึงต้องย้ายศูนย์บัญชาการมณฑลลาวพวนที่ตั้งอยู่ ณ บริเวณเมืองหนองคาย ลงมาทางใต้จนถึง"บ้านเดื่อหมากแข้ง" ในวันที่ 18 มกราคม พ.ศ. 2436 โดยพระเจ้าน้องยาเธอ พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ข้าหลวงใหญ่มณฑลลาวพวน ทรงเห็นว่าที่นี่มีชัยภูมิเหมาะสมอุดมสมบูรณ์ด้วยแหล่งน้ำ จึงทรงตัดสินพระทัยสร้างแปงเมือง ณ ที่นี้ และได้ทำหนังสือกราบทูลไปยังพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงทราบ ซึ่งพระองค์ ทรงเห็นชอบที่ตั้งกองบัญชาการมณฑลลาวพวนแห่งใหม่นี้ โดยมีเมืองในเขตปกครองเหลืออยู่เพียง 6 เมือง คือ

  • เมืองอุดรธานี
  • เมืองขอนแก่น
  • เมืองนครพนม
  • เมืองสกลนคร
  • เมืองหนองคาย

พ.ศ. 2442 ได้มีการขอเปลี่ยนชื่อมณฑลลาวพวนเป็นมณฑลฝ่ายเหนือ คือให้เรียกชื่อตาม ภูมิประเทศเพื่อมิให้เกิดความรู้สึกแบ่งแยกเชื้อชาติไทย - ลาว - เขมร และปีพ.ศ. 2443 ขอเปลี่ยนชื่อมณฑลจากมณฑลฝ่ายเหนือเป็นมณฑลอุดร โดยมีเมืองในเขตปครองทั้งหมด 12 เมือง คือ

  1. เมืองหนองคาย
  2. เมืองหนองหาน
  3. เมืองขอนแก่น
  4. เมืองชลบถวิบูลย์
  5. เมืองหล่มสัก
  6. เมืองกมุทาสัย
  7. เมืองสกลนคร
  8. เมืองชัยบุรี
  9. เมืองโพนพิสัย
  10. เมืองท่าอุเทน
  11. เมืองนครพนม
  12. เมืองมุกดาหาร

พ.ศ. 2453 พระเจ้าน้องยาเธอ พลตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ข้าหลวงใหญ่มณฑลอุดร ได้แบ่งพื้นที่การปกครองในมณฑลใหม่ ออกเป็น "บริเวณ" มีข้าหลวงบริเวณเป็นผู้ปกครองขึ้นตรงต่อข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลอุดร โดแบ่งออกเป็น 5 บริเวณ ดังนี้

บริเวณเมืองที่ว่าการบริเวณ
1.บริเวณหมากแข้งบ้านหมากแข้ง, เมืองหนองคาย, เมืองหนองหาน, เมืองกุมภวาปี, เมืองกุมุทาสัย, เมืองโพนพิสัย และเมืองรัตนวาปีบ้านหมากแข้ง
2.บริเวณพาชีเมืองขอนแก่น, เมืองชลบถิบูลย์ และเมืองภูเวียงเมืองขอนแก่น
3.บริเวณธาตุพนมเมืองนครพนม, เมืองชัยบุรี, เมืองท่าอุเทน และเมืองมุกดาหารเมืองนครพนม
4.บริเวณสกลนครเมืองสกลนครเมืองสกลนคร
5.บริเวณน้ำเหืองเมืองเลย, เมืองบ่อแตน และเมืองแก่นท้าวเมืองเลย

พ.ศ. 2476 ภายหลังจากเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ มาเป็นระบอบประชาธิปไตย จึงได้ยุบเลิกมณฑลต่างๆ ทั่วราชอาณาจักร ให้มีฐานะเป็นจังหวัดเท่าเทียมกัน ขึ้นตรงต่อกระทรวงมหาดไทยจนถึงปัจจุบัน