คริสต์ศาสนิกชนโรมันคาทอลิกในประเทศไทยเรียกมุขนายกว่าพระสังฆราชกันมาตั้งแต่สมัยอยุธยา โดยเลียนแบบการเรียกประมุขสงฆ์ของชาวไทยซึ่งใช้มาก่อนตั้งแต่สมัยสุโขทัย[5] ชาวคาทอลิกเชื่อว่ามุขนายกเป็นตำแหน่งที่สืบมาจากอัครทูตผู้ติดตามพระเยซูอย่างใกล้ชิดในสมัยที่พระองค์ยังคงดำรงพระชนม์ในโลกเมื่อ 2000 ปีมาแล้ว มุขนายกทำหน้าที่เป็นประมุขคริสตจักรโรมันคาทอลิก เป็นหัวหน้าปกครองคณะบาทหลวง คณะนักบวชคาทอลิกชาย-หญิง และคริสต์ศาสนิกชนชาวคาทอลิกภายในเขตปกครองของตน[6] ซึ่งเรียกว่ามุขมณฑล โดยมุขมณฑลในประเทศไทยเรียกว่าเขตมิสซัง และแบ่งออกเป็น 10 เขตมิสซัง

ผู้จะรับศีลอนุกรมเป็นมุขนายกจะต้องบวชเป็นบาทหลวงมาก่อน และต่อมาได้รับการแต่งตั้งจากพระสันตะปาปาโดยมีพิธีการอภิเษกเป็นมุขนายกซึ่งถือเป็นศีลอนุกรมขั้นสูงสุด

ประเภทของมุขนายก

ตามประมวลกฎหมายพระศาสนจักรได้แบ่งมุขนายกออกเป็น 2 ประเภท[7] ดังนี้

• มุขนายกประจำมุขมณฑล (diocesan bishop) คือบิชอปโดยทั่วไป เป็นมุขนายกที่พระสันตะปาปาแต่งตั้งให้เป็นประมุขปกครองมุขมณฑลแห่งใดแห่งหนึ่ง มุขนายกประเภทนี้แบ่งออกเป็น
  • มุขนายกมหานคร (metropolitan bishop) คือมุขนายกประจำมุขมณฑลที่ได้รับแต่งตั้งให้ปกครองภาคคริสตจักรด้วย ซึ่งเป็นหน่วยการปกครองที่รวมหลายมุขมณฑลไว้ด้วยกัน โดยมุขมณฑลหลักจะเรียกว่าอัครมุขมณฑล (archdiocese) มุขนายกมหานครจึงเป็นอัครมุขนายกด้วยเพราะเป็นประมุขอัครมุขมณฑล
  • มุขนายกปริมุขมณฑลหรือปริมุขนายก (suffragan bishop) หรือซัฟฟรากันบิชอป คือมุขนายกที่ปกครองมุขมณฑลที่เป็นบริวารของอัครมุขมณฑล

• มุขนายกเกียรตินาม (Titular bishop) หรือทิทิวลาร์บิชอป คือมุขนายกที่ไม่มีมุขมณฑลในปกครอง แต่ได้รับแต่งตั้งเป็นมุขนายกเพื่อเป็นเกียรติในการทำงานให้คริสตจักร มุขนายกประเภทนี้ได้แก่
  • มุขนายกผู้ช่วย (auxiliary bishop) หรืออ๊อกซิเลียรีบิชอป คือมุขนายกที่พระสันตะปาปาแต่งตั้งให้เป็นผู้ช่วยของมุขนายกประจำมุขมณฑล เพื่อช่วยปกครองมุขมณฑลหนึ่ง ๆ และจะได้รับแต่งตั้งจากมุขนายกประจำมุขมณฑลนั้นให้เป็นอุปมุขนายก (vicar general) หรืออย่างน้อยก็เป็นผู้ช่วยมุขนายก (episcopal vicar) ในมุขมณฑลที่ตนประจำอยู่
  • มุขนายกรอง (coadjutor bishop) หรือโคแอดจูเตอร์บิชอป คือมุขนายกผู้ช่วยที่มีอำนาจหน้าที่ตามกฎหมายเกือบเท่ามุขนายกประจำมุขมณฑล และยังมีสิทธิ์สืบตำแหน่งเป็นมุขนายกประจำมุขมณฑลองค์ต่อไป
  • มุขนายกกิตติคุณ (bishop emeritus) หรือบิชอปอิเมริทัส คือมุขนายกประจำมุขมณฑลที่ได้รับอนุมัติให้ลาออกจากตำแหน่งแล้ว (คือเกษียณตนเอง)

นอกจากนี้เหล่าประมุขมิสซังและเอกอัครสมณทูตก็ได้รับตำแหน่งเป็นมุขนายกเกียรตินามด้วย เพื่อให้มีเกียรติเสมือนมุขนายกประจำมุขมณฑล ตัวอย่างเช่น มุขนายก ฌ็อง-บาติสต์ ปาลกัว ประมุขมิสซังสยามได้เป็นมุขนายกเกียรตินามแห่งมาลลอส

ในประเทศไทย

เมื่อพระสันตะปาปาประกาศตั้งมิสซังสยามในปี พ.ศ. 2212 แล้ว ก็ได้ส่งมุขนายกเกียรตินามซึ่งล้วนแต่เป็นมิชชันนารีชาวฝรั่งเศสมาเป็นประมุขศาสนจักรโรมันคาทอลิกในประเทศไทย จนกระทั่ง วันที่ 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2487 สมเด็จพระสันตะปาปาปิอุสที่ 12 จึงประกาศแต่งตั้งมุขนายกเกียรตินามคนไทย คือ มุขนายกยาโกเบ แจง เกิดสว่าง ประมุขมิสซังจันทบุรี เป็นมุขนายกเกียรตินามแห่ง Barcusus[9] นับเป็นคนไทยคนแรกที่ได้ดำรงตำแหน่งมุขนายก[10]

ในปัจจุบันประเทศไทยมีมุขนายกมิสซังโรมันคาทอลิกที่ปฏิบัติหน้าที่อยู่ (ที่ยังไม่เกษียณ) 10 ท่าน ได้แก่[11]

• เขตมิสซังกรุงเทพฯ - พระคาร์ดินัลฟรังซิสเซเวียร์ เกรียงศักดิ์ โกวิทวาณิช
• เขตมิสซังเชียงใหม่ - มุขนายกฟรังซิสเซเวียร์ วีระ อาภรณ์รัตน์
• เขตมิสซังนครสวรรค์ - มุขนายกยอแซฟ พิบูลย์ วิสิฐนนทชัย
• เขตมิสซังราชบุรี - มุขนายกยอห์น บอสโก ปัญญา กฤษเจริญ
• เขตมิสซังจันทบุรี - มุขนายกซิลวีโอ สิริพงษ์ จรัสศรี
• เขตมิสซังสุราษฎร์ธานี - มุขนายกโยเซฟ ประธาน ศรีดารุณศีล
• เขตมิสซังเชียงราย - มุขนายกยอเซฟ วุฒิเลิศ แห่ล้อม

7 เขตมิสซังนี้อยู่สังกัดภาคคริสตจักรเดียวกัน โดยมีอัครมุขนายกมิสซังโรมันคาทอลิกกรุงเทพฯเป็นมุขนายกมหานคร

• เขตมิสซังท่าแร่-หนองแสง - อัครมุขนายกหลุยส์ จำเนียร สันติสุขนิรันดร์
• เขตมิสซังอุบลราชธานี - มุขนายกฟิลิป บรรจง ไชยรา
• เขตมิสซังอุดรธานี - มุขนายกยอแซฟ ลือชัย ธาตุวิสัย
• เขตมิสซังนครราชสีมา - มุขนายกยอแซฟ ชูศักดิ์ สิริสุทธิ์

4 เขตมิสซังนี้อยู่ในสังกัดภาคคริสตจักรเดียวกัน โดยมีอัครมุขนายกมิสซังโรมันคาทอลิกท่าแร่-หนองแสงเป็นมุขนายกมหานคร

และมีมุขนายกกิตติคุณ 3 ท่าน ได้แก่[12]

• เขตมิสซังกรุงเทพฯ - พระคาร์ดินัลไมเกิ้ล มีชัย กิจบุญชู
• เขตมิสซังเชียงใหม่ - มุขนายกยอแซฟ สังวาลย์ ศุระศรางค์
• เขตมิสซังจันทบุรี - มุขนายกลอเรนซ์ เทียนชัย สมานจิต