วัดอภัยคีรีวิหาร (Abhayagiri) เป็นวัดศาสนาพุทธนิกายเถรวาทในความอุปถัมภ์ของพระเจ้าวัฏฏคามิณีอภัย[1] เป็นวัดที่มีชื่อคู่กันกับวัดมหาวิหาร[2]ซึ่งมีปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎก ปัจจุบันปรากฏอยู่ภายในกำแพงเมืองเก่านครอนุราธปุระ ประเทศศรีลังกา มีอายุอยู่ในราวสมัยพุทธศตวรรษที่ 4 ซึ่งเป็นยุคสมัยแรกๆที่มีการจารพุทธพจน์ลงในใบลาน[3] วัดอภัยคีรีวิหารมีพระสงฆ์จำนวนมาก มีเจดีย์ปราสาท ศาสนวัตถุ และระบบชลประทานที่ก้าวหน้าภายในสำนัก ซึ่งเหตุการณ์ตามการศึกษาประวัติศาสตร์กล่าวว่า วัดสำนักอภัยคีรีวิหาร และวัดในสำนักมหาวิหาร ได้ชื่อว่าแยกออกจากกันชัดเจนยิ่งขึ้นในสมัยนี้ เพราะการจลาจลในราชสำนักและการให้ความช่วยเหลือต่อพระเจ้าวัฏฏคามิณีอภัยของสำนักสงฆ์อภัยคีรี สำนักอภัยคีรีวิหารเป็นแหล่งต้นตอในการสร้างหนังสือปกรณ์วิเศษ ชื่อ วิมุตติมรรค อันเป็นคัมภีร์[4]หนึ่งที่มีความสำคัญของพุทธศาสนาเถรวาท คณาจารย์ที่ได้รับการยกย่องเชิดชูของสำนักอภัยคีรีวิหาร ชื่อ พระอุปติสสะเถระ ผู้รจนาคัมภีร์วิมุตติมรรคไว้เป็นแบบ และพระสังฆมิตตเถระผู้โต้วาทีมีชัยชนะเหนือคณะสงฆ์สำนักมหาวิหาร และเหตุการณ์ในสมัยนั้นยังปรากฏว่าพระจักรพรรดิจีนได้จัดราชทูตมาทูลขอภิกษุณีสงฆ์สำนักอภัยคีรีวิหารไปเพื่อประดิษฐานพระศาสนาด้วย พระเถรีผู้เป็นหัวหน้าคณะภิกษุณีในครั้งนี้คือพระเทวสาราเถรี พระภิกษุณีสงฆ์ในสายนี้มีการสืบต่อกันเรื่อยมาในชื่อว่านิกายธรรมคุปต์ และได้มีวัดภิกษุณีแห่งแรกในประเทศจีน ที่พระจักรพรรดิถวายนามว่าวัด วินฟุ (Vinfu Monastery)