พันเอก หลวงสารานุประพันธ์ (นวล ปาจิณพยัคฆ์) เริ่มศึกษาชั้นต้นที่โรงเรียนบำรุงวิทยาของผู้เป็นบิดา แล้วเข้าโรงเรียนมัธยมวัดสุทัศน์เทพวราราม สอบไล่ได้ที่ 1 ในวิชาภาษาไทยและภาษาอังกฤษในการสอบประโยคมัธยมบริบูรณ์รวมหมดทุกโรงเรียนในประเทศไทย และได้รับรางวัลเมื่อ พ.ศ. 2451 อายุ 13 ปีเศษ เข้าโรงเรียนฝึกหัดครูบ้านสมเด็จเจ้าพระยา จังหวัดธนบุรี (ปัจจุบันคือ มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา) สอบวิชาครูได้ แล้วไปเรียนต่อที่โรงเรียนสวนกุหลาบอังกฤษ สำนักวัดเทพศิรินทร์อีก 2 ปี สอบประโยคมัธยมพิเศษ (คิงสกอลลาชิป -(King Scholarship) ได้ที่ 1 ใน พ.ศ. 2453 แต่สละสิทธิการไปศึกษาต่างประเทศ ออกไปเป็นครู ป.ป. ที่โรงเรียนสวนกุหลาบ ใน พ.ศ. 2454 เมื่ออายุได้ 15 ปี 14 วัน และสอบวิชาครู ป.ม. ได้ต่อมาใน พ.ศ. 2456

เมื่อ พ.ศ. 2456 พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงตราพระราชบัญญัตินามสกุลขึ้น นายนวล ปาจิณพยัคฆ์ จึงได้รับพระราชทานนามสกุล "ปาจิณพยัคฆ์" และในปีเดียวกันนี้เองท่านได้สมรสกับนางสาวทิพย์วิมล ภายหลังมีบุตรธิดา รวม 6 คน