อนุฎีกา

อนุฎีกา (Sub-sub-commentaries) คือปกรณ์ที่พระอาจารย์ทั้งหลายแต่งแก้หรืออธิบายเพิ่มเติมฎีกา [1] ซึ่งอนุฎีกานี้นับเป็นหลักฐานชั้น 4 รองจาก พระไตรปิฎก อรรถกา และฎีกา เช่น อนุฎีกาวิมติวิโนทนี ของพระวินัย เป็นต้น ในบางกรณีอนุฎีกา เรียกตามคำศัพท์เฉพาะตามภาษาบาลีว่า อภินวฎีกา ที่แปลว่า ฎีกาใหม่ [2] ทั้งนี้ พระอนุฎีกาจารย์ ผู้รจนาคัมภีร์ในชั้นนี้มักไม่ระบุนามตรงๆ เหมือนพระอรรถกถาจารย์ โดยนักศึกษาในเวลาต่อมามักเรียกท่านผู้รจนาคัมภีร์ฎีกาอย่างรวมๆ ว่า อนุฎีกาจารย์ ซึ่งท่านเหล่านี้ได้แสดงภาวะความเป็นปราชญ์ในทางภาษาบาลีอธิบายความของคัมภีร์อรรถกถา และฎีกาเป็นลำดับ [3] อนุฎีกา แบ่งเป็น 3 ประเภทตามสายแห่งพระไตรปิฎก คือ อนุฎีกาพระวินัยปิฎก อนุฎีกาพระสุตตันตปิฎก และอนุฎีกาพระอภิธรรมปิฎก ดังนี้