ความเป็นมาของอำเภอเชียงคำปรากฏในรูปแบบตำนาน 2 ตำนานในสมัยพุทธกาลที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้า ตามตำนานพระธาตุดอยคำ ฉบับวัดหนองร่มเย็น เมืองเชียงคำมีชื่อเดิมว่าเชียงชะราว ตั้งอยู่ในพื้นที่บ้านคุ้มหมู่ 6 ตำบลร่มเย็น อำเภอเชียงคำ พระยาผู้ปกครองเมืองได้สร้างพระธาตุไว้บนดอยนอกเมืองเพื่อล้างบาป ต่อมามีผู้พบแหล่งทองคำขนาดใหญ่ ในลำธารหลังดอย ดอยนั้นได้ชื่อว่า “ดอยคำ” พระธาตุบนดอยก็ชื่อว่า”พระธาตุดอยคำ” เมืองเชียงชะราวก็เปลี่ยนชื่อเป็น “เมืองเชียงคำ”

แต่ตำนานพระเจ้านั่งดิน พญาผู้สร้างเมืองชื่อว่า “พญาคำแดง” และเมืองนั้นชื่อ “พุทธรส” ประชาชนชาวเมืองมีความเลื่อมใสในพระพุทธศาสนา ได้สร้างพระพุทธรูปมีนามว่า “พระเจ้านั่งดิน” พระพุทธเจ้าทำนายว่า สืบไปภายหน้าเมืองจะเจริญรุ่งเรือง และอุดมไปด้วยสินทรัพย์และจะได้ชื่อว่า “เมืองเชียงคำ”

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ประเทศไทยจัดระบบการปกครองแผ่นดินส่วนภูมิภาคเป็นแบบมณฑลเทศาภิบาล จังหวัด อำเภอ ตำบล หมู่บ้าน ครั้งนั้นอำเภอเชียงคำอยู่ในแขวงน้ำลาว (รวมพื้นที่อำเภอเทิง จังหวัดเชียงรายอยู่ด้วย) พื้นที่ในเขตการปกครองของจังหวัดน่าน โดยมีเจ้าสุริยวงศ์ดำรงตำแหน่งข้าหลวงประจำแขวง ที่ว่าการแขวงตั้งอยู่ ณ วัดพระแก้ว บ้านเวียง ม.6 ตำบลเวียง อำเภอเชียงคำ ต่อมาทางราชการได้ยุบและปรับปรุงแขวงน้ำลาว โดยจัดเป็นบริเวณน่านเหนือ มีเขตการปกครองครอบคลุมพื้นที่อำเภอเชียงคำ อำเภอปง จังหวัดพะเยา อำเภอเทิง และบางส่วนของอำเภอเชียงของจังหวัดเชียงราย

เมื่อปี พ.ศ. 2450 กระทรวงมหาดไทยได้ยกเลิกตำแหน่งข้าหลวง ตำแหน่งเจ้าเมือง ตั้งเป็นจังหวัด อำเภอ ตำบล หมู่บ้านเหมือนกันทั่วประเทศ จัดตั้งจังหวัดเชียงราย แขวงน้ำลาวถูกยุบและแยกเป็นเมืองเทิง และเมืองเชียงคำ เมืองเชียงคำมีฐานะเป็นอำเภอหนึ่งขึ้นกับจังหวัดเชียงราย ตั้งพระยาพิศาลคีรี ดำรงตำแหน่ง นายอำเภอเชียงคำเป็นคนแรก

• วันที่ 22 พฤศจิกายน 2479 ตั้งตำบลบ้านแวน แยกออกจากตำบลไชยพรม ตำบลหย่วน และตำบลลอ[1]
• วันที่ 23 มกราคม 2481 ตั้งและเปลี่ยนแปลงเขตตำบลในอำเภอเชียงคำ (1,2,3,4,5,)[2]
  • (1) รวมตำบลเชียงแรง ตำบลสบบง ตำบลปง ตำบลวังเค็ม ตำบลบ้านแวน กับหมู่บ้านที่ 1-9,17 ตำบลในเวียง หมู่บ้านที่ 1-4 ตำบลไชยพรม และตำบลหย่วน แล้วจัดตั้งขึ้นเป็น ตำบลหย่วน
  • (2) รวมตำบลเมืองมิน กับหมู่บ้านที่ 10-16 ตำบลในเวียง หมู่บ้านที่ 5-8 ตำบลไชยพรม แล้วจัดตั้งเป็น ตำบลเวียง
  • (3) รวมตำบลดอนคาว ตำบลป่าสัก ตำบลทุ่งกล้วย แล้วจัดตั้งเป็น ตำบลทุ่งกล้วย
  • (4) รวมตำบลเมืองลอ และตำบลจุน แล้วจัดตั้งเป็น ตำบลจุน
  • (5) ยุบท้องที่ดอนคาว ยุบตำบลเชียงแรง ยุบตำบลเมืองลอ ยุบตำบลป่าสัก ยุบตำบลไชยพรม ยุบตำบลบ้านแวน ยุบตำบลเมืองมิน ยุบตำบลปง ยุบตำบลวังเค็ม ยุบตำบลสบบง และยุบตำบลในเวียง ในท้องที่อำเภอเชียงคำ
• วันที่ 12 พฤศจิกายน 2483 ตั้งและเปลี่ยนแปลงเขตตำบลในอำเภอเชียงคำ (1,2,3,4,5)[3]
  • (1) แยกหมู่บ้านที่ 53-61 ตำบลหย่วน และหมู่บ้านที่ 9-20 ตำบลทุ่งกล้วย ตั้งเป็น ตำบลเชียงแรง
  • (2) โอนพื้นที่หมู่ 18-19, 21-28 (ในตอนนั้น) จากตำบลหย่วน ไปขึ้นกับตำบลเวียง
  • (3) แยกหมู่บ้านที่ 1-8 ตำบลทุ่งกล้วย และหมู่บ้านที่ 43-52 ตำบลหย่วน ตั้งเป็น ตำบลสบบง
  • (4) แยกหมู่บ้านที่ 30-35 ตำบลหย่วน และหมู่บ้านที่ 21-32 ตำบลทุ่งกล้วย ตั้งเป็น ตำบลเจดีย์คำ และยุบตำบลทุ่งกล้วย
  • (5) แยกหมู่บ้านที่ 13-18 ตำบลจุน ตั้งเป็น ตำบลลอ
• วันที่ 20 กันยายน 2499 จัดตั้งสุขาภิบาลเชียงคำ ในท้องที่บางส่วนของตำบลหย่วน[4]
• วันที่ 17 ธันวาคม 2500 ตั้งตำบลฝายกวาง แยกออกจากตำบลเวียง[5]
• วันที่ 1 มีนาคม 2501 จัดตั้งองค์การบริหารส่วนตำบลจุน ในท้องที่ตำบลจุน อำเภอเชียงคำ[6]
• วันที่ 25 พฤศจิกายน 2501 ตั้งตำบลน้ำแวน แยกออกจากตำบลหย่วน[7]
• วันที่ 5 กุมภาพันธ์ 2506 แยกพื้นที่ตำบลจุน และตำบลลอ อำเภอเชียงคำ มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอจุน ขึ้นกับอำเภอเชียงคำ[8]
• วันที่ 4 พฤษภาคม 2508 ยุบองค์การบริหารส่วนตำบลจุน กิ่งอำเภอจุน อำเภอเชียงคำ จังหวัดเชียงราย และจัดตั้งสุขาภิบาลห้วยข้าวก่ำ ในท้องที่บางส่วนของตำบลจุน[9]
• วันที่ 27 กรกฎาคม 2508 ยกฐานะกิ่งอำเภอจุน อำเภอเชียงคำ เป็น อำเภอจุน[10]
• วันที่ 1 กันยายน 2513 ตั้งตำบลภูซาง แยกออกจากตำบลเชียงแรง[11]
• วันที่ 12 กันยายน 2515 ตั้งตำบลร่มเย็น แยกออกจากตำบลเจดีย์คำ[12]
• วันที่ 10 กรกฎาคม 2516 ตั้งตำบลทุ่งกล้วย แยกออกจากตำบลสบบง[13]
• วันที่ 28 กรกฎาคม 2520 แยกพื้นที่อำเภอพะเยา อำเภอจุน อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงม่วน อำเภอดอกคำใต้ อำเภอปง และอำเภอแม่ใจ ออกจากการปกครองจากจังหวัดเชียงราย รวมตั้งขึ้นเป็น จังหวัดพะเยา[14]
• วันที่ 5 กันยายน 2521 ตั้งตำบลแม่ลาว แยกออกจากตำบลฝายกวาง ตั้งตำบลเชียงบาน แยกออกจากตำบลหย่วน[15]
• วันที่ 9 สิงหาคม 2526 ตั้งตำบลอ่างทอง แยกออกจกาตำบลน้ำแวน[16]
• วันที่ 18 ตุลาคม 2526 จัดตั้งสุขาภิบาลสบบง ในท้องที่บางส่วนของตำบลสบบง[17]
• วันที่ 24 กรกฎาคม 2527 โอนพื้นที่หมู่ 10 บ้านนาหนุน (ในขณะนั้น) ของตำบลเชียงแรง ไปตั้งเป็นหมู่ 14 ของตำบลภูซาง[18]
• วันที่ 29 สิงหาคม 2534 ตั้งตำบลทุ่งผาสุข แยกออกจากตำบลเวียง[19]
• วันที่ 30 กันยายน 2535 จัดตั้งสุขาภิบาลบ้านทราย ในท้องที่บางส่วนของตำบลเวียง[20]
• วันที่ 12 กันยายน 2538 ตั้งตำบลป่าสัก แยกออกจากตำบลภูซาง[21]
• วันที่ 26 มิถุนายน 2539 แยกพื้นที่ตำบลภูซาง ตำบลป่าสัก ตำบลทุ่งกล้วย ตำบลเชียงแรง และตำบลสบบง อำเภอเชียงคำ มาตั้งเป็น กิ่งอำเภอภูซาง ขึ้นกับอำเภอเชียงคำ[22]
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ยกฐานะสุขาภิบาลเชียงคำ สุขาภิบาลสบบง และสุขาภิบาลบ้านทราย เป็นเทศบาลตำบลเชียงคำ เทศบาลตำบลสบบง เทศบาลตำบลบ้านทราย[23] ด้วยผลของกฎหมาย
• วันที่ 1 มกราคม 2545 กำหนดเขตพื้นที่ตำบลน้ำแวน ให้มีความถูกต้อง โดยกำหนดให้มีเขตการปกครองรวม 13 หมู่บ้าน[24]
• วันที่ 21 สิงหาคม 2546 เปลี่ยนแปลงชื่อหมู่ 15 บ้านหนองใหม่ ตำบลฝายกวาง อำเภอเชียงคำ เป็น หมู่ 15 บ้านหนองลื้อ[25]
• วันที่ 1 กรกฎาคม 2547 ยุบสภาตำบลเวียง รวมกับเทศบาลตำบลบ้านทราย[26]
• วันที่ 6 มิถุนายน 2550 จัดตั้งศาลจังหวัดเชียงคำ ในท้องที่อำเภอเชียงคำ จังหวัดพะเยา มีเขตตลอดท้องที่อำเภอเชียงคำ อำเภอจุน และกิ่งอำเภอภูซาง[27]
• วันที่ 8 กันยายน 2550 ยกฐานะกิ่งอำเภอภูซาง อำเภอเชียงคำ เป็น อำเภอภูซาง[28]
• วันที่ 30 กันยายน 2557 เปลี่ยนแปลงชื่อเทศบาลตำบลบ้านทราย อำเภอเชียงคำ เป็น เทศบาลตำบลเวียง[29]