เจ้าจอมมารดาสาย ในรัชกาลที่ 5 เกิดเมื่อ พ.ศ. 2400 เป็นธิดาของพระยาสุรินทรราชเสนี (จั่น สุกุมลจันทร์) กับ คุณหญิงกลิ่น สุรินทรราชเสนี (สกุลเดิม รักตประจิต)[1] ท่านมีพี่น้องที่ถวายตัวเข้ารับราชการฝ่ายใน ดังนี้ท่านได้ถวายตัวเข้ารับราชการฝ่ายในเป็นเจ้าจอมในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้ให้ประสูติกาลพระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนามหนึ่งพระองค์ ประสูติเมื่อวันศุกร์ที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2424 และสิ้นพระชนม์ในวันต่อมา[2]เจ้าจอมมารดาสาย ขึ้นชื่อว่าเป็น "นางเอกละครแถวหน้า" อีกท่านหนึ่งในราชสำนักรัชกาลที่ ๔-๕ ด้วยเพราะรูปร่างหน้าตาสะสวย และมีความสามารถในการรำที่โดดเด่น เมื่อมีการประดิษฐ์ท่ารำ ชุด ฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าจอมมารดาสาย ก็เป็นอีกท่านหนึ่งที่ได้รับการถ่ายทอดท่ารำ และคาดว่าน่าจะเป็นตัวแสดงฉุยฉายนี้คู่กับเจ้าจอมละม้าย สุวรรณทัต ด้วยเพราะท่านทั้งสองเป็นนางละครรุ่นเดียวกัน มีความสามารถโดดเด่นเหมือนกัน และเป็นที่ร่ำลือเรื่องความงามของหน้าตาเจ้าจอมมารดาสายเป็นนางละครหลวงรุ่นเล็ก ในรัชกาลที่ ๔ ต่อมาได้เป็นครูละครหลวงในรัชกาลที่ 5 และคณะละครวังสวนกุหลาบอีกด้วย มีความสามารถสูงในการรำบทบาทตัวละครเอกในเรื่องต่างๆ วิชาความรู้จากเจ้าจอมมารดาสาย ที่ตกทอดมายังกรมศิลปากร และวิทยาลัยนาฏศิลป ตลอดจนสถาบันการศึกษาด้านนาฏศิลป์อื่น ๆ และยึดเป็นรูปแบบมาถึงปัจจุบัน มีดังนี้ ๑ รำที่มีกิ่งไม้เงินทองประดับ เช่น รำกลมกิ่งไม้เงินทอง รำฉุยฉายกิ่งไม้เงินทอง ๒ รำฝรั่งคู่ ทั้งตัวพระ และตัวนาง ๓ ท่ารำอวดฝีมือของตัวละครเอกต่าง ๆ เช่นพระอุณรุท และนางอุษา จากละครใน เรื่อง อุณรุท , พระอรชุน และนางเมขลา จากละครใน เรื่อง รามเกียรติ์ เจ้าจอมมารดาสาย ในรัชกาลที่ 5 ถึงแก่อนิจกรรมเมื่อปี พ.ศ. 2498 อัฐิของท่านบรรจุไว้ที่เจดีย์หน้าศาลาวรลักษณาวดี วัดพระยายัง กรุงเทพมหานคร