ฉันทลักษณ์ ของ กาพย์ฉบัง

กาพย์ฉบัง 16

หนึ่งบทมี 16 คำ 3 วรรค วรรคละ 6 - 4 - 6 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากคำสุดท้ายบทแรก ไปยังคำท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง
๏ นกกดสองสิ่งเสียงหวานไก่เถื่อนอันตรกาน
อเนกในไพรสณฑ์
๏ กวักกว่าเปล้าปล่าโจษจลออกเอี้ยงอลวล
ก็ร้องวางเวงเวหา
๏ ซังแซวเหยี่ยวรุ้งเร้นกาจับจอมพฤกษา
สรหล้ายสรหลมซมกัน
๏ สาลิกาแขกเต้าขานขันบันลิงลายพรรณ
เพียงพบูมแมนเขียน
— มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน


กวีอาจเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 2 กับวรรคที่ 3 เพื่อเพิ่มความไพเราะก็ได้ ดังตัวอย่าง

๏ เห็นกวางย่างเยื้องชำเลืองเดินเหมือนอย่างนางเชิญ
พระแสงสำอางข้างเคียง
๏ เขาสูงฝูงหงส์ลงเรียงเริงร้องซ้องเสียง
สำเนียงน่าฟังวังเวง
๏ กลางไพรไก่ขันบรรเลงฟังเสียงเพียงเพลง
ซอเจ้งจำเรียงเวียงวัง
๏ ยูงทองร้องกระโต้งโห่งดังเพียงฆ้องกลองระฆัง
แตรสังข์กังสะดาลขานเสียง
๏ กะลิงกะลางนางนวลนอนเรียงพระยาลอคลอเคียง
แอ่นเอี้ยงอีโก้งโทงเทง
— กาพย์พระไชยสุริยา

กาพย์ฉบัง 18 แบบสัมผัสคำที่ 4

หนึ่งบทมี 18 คำ 3 วรรค วรรคละ 6 - 4 - 8 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายวรรคแรก ไปยังท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ เมื่อนั้นเบื้องบั้นเขียวขาวหมอกมัวดินดาว
ครวนชรอ่ำชรอื่อลมฝน
๏ ฟ้าฟื้นหลั่งหล่อโชรชลอับแสงสุริยพล
คะค้ฤนคึกกึกกเกรอกเวหา ฯ
— จินดามณี


กาพย์ฉบัง 18 แบบสัมผัสคำที่ 5

หนึ่งบทมี 18 คำ 3 วรรค วรรคละ 7 - 5 - 6 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายวรรคแรก ไปยังท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ บัดนั้นอินทราธิบดีใช้เทพสารถี
ชื่อมาตลีลิลา
๏ เอารถม้าแมนลงมาถวายสมเด็จราชา
ธิราชกลางรณรงค์
๏ รถนี้รถอินทรบรรยงก์ตรัสใช้ตูข้าลง
มาถวายสมเด็จราชา ฯ
— ราชาพิลาปคำฉันท์