ขบวนการแปดชั่วโมงต่อวัน (อังกฤษ: eight-hour day movement) หรือขบวนการ 40 ชั่วโมงต่อสัปดาห์ (อังกฤษ: 40-hour week movement) เป็นขบวนการทางสังคมเพื่อวางระเบียบความยาวของวันทำงาน ป้องกันไม่ให้ยาวเกินและการละเมิด ขบวนการดังกล่าวมีจุดกำเนิดในการปฏิวัติอุตสาหกรรมในบริเตน ซึ่งการผลิตอุตสาหกรรมในโรงงานขนาดใหญ่เปลี่ยนแปลงชีวิตการทำงาน การใช้แรงงานเด็กพบทั่วไป วันทำงานอาจกินเวลาได้ตั้งแต่ 10 ถึง 16 ชั่วโมง และสัปดาห์ทำงานปกติเป็น 6 วันต่อสัปดาห์[1][2] โรเบิร์ต โอเวนเสนอข้อเรียกร้องวันทำงานสิบชั่วโมงต่อวันในปี 1810 และนำไปใช้ในวิสาหกิจสังคมนิยมของเขาที่นิวลานาร์ก เมื่อถึงปี 1817 เขาสรุปใจความเป้าหมายของแปดชั่วโมงต่อวันและบัญญัติคำขวัญ "ใช้แรงงานแปดชั่วโมง นันทนาการแปดชั่วโมง พักผ่อนแปดชั่วโมง" หญิงและเด็กในประเทศอังกฤษได้วันทำงานสิบชั่วโมงต่อวันในปี 1847 คนงานฝรั่งเศสได้วันทำงาน 12 ชั่วโมงต่อวันหลังการปฏิวัติเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1848[3] วันทำงานที่สั้นลงและภาวะการทำงานที่ได้รับการปรับปรุงเป็นส่วนหนึ่งของการประท้วงทั่วไปและการปลุกปั่นของการปฏิรูปชาร์ทติสต์ (Chartist) และการจัดระเบียบสหภาพแรงงานในระยะแรกสมาคมคนงานหญิงระหว่างประเทศ (International Workingmen's Association) หยิบข้อเรียกร้องชั่วโมงทำงานแปดชั่วโมงต่อวันในการประชุมใหญ่ของสมาคมฯ ในเจนีวาในปี 1866 โดยประกาศว่า "การจำกัดวันทำงานตามกฎหมายเป็นเงื่อนไขเบื้องต้นที่หากปราศจากเงื่อนไขนี้แล้ว ความพยายามอื่นใดในการพัฒนาและการปลดปล่อยชนชั้นแรงงานให้เป็นอิสระต้องพิสูจน์ว่าสูญเปล่า" คาร์ล มากซ์มองว่าขบวนการดังกล่าวมีความสำคัญยิ่งต่อสุขภาพของคนงาน โดยเขียนในหนังสือ ทุน (ปี 1867) ว่า "เมื่อขยายวันทำงาน และการผลิตทางทุนนิยม ... ไม่เพียงก่อให้เกิดการเสื่อมอำนาจแรงงานของมนุษย์โดยการปล้นภาวะการพัฒนาและกิจกรรมทางศีลธรรมและกายภาพตามปกติเท่านั้น แต่ยังก่อให้เกิดการหมดแรงก่อนเวลาอันควรและการตายของอำนาจแรงงานนี้เองด้วย"[4][5]แม้มีความสำเร็จขั้นต้นในการได้ชั่วโมงทำงานแปดชั่วโมงต่อวันในประเทศนิวซีแลนด์และขบวนการแรงงานออสเตรเลียสำหรับแรงงานมีทักษะในคริสต์ทศวรรษ 1840 และ 1850 ลูกจ้างส่วนใหญ่ต้องรอจนต้นและกลางคริสต์ศตวรรษที่ 20 เพื่อให้บรรลุเงื่อนไขอย่างกว้างขวางในประเทศอุตสาหกรรมทั้งหลายผ่านกฎหมาย ประเทศแรกที่ใช้วันทำงานแปดชั่วโมงทั่วประเทศได้แก่ อูรุกวัยสนธิสัญญาระหว่างประเทศฉบับแรกที่กล่าวถึงขบวนการแปดชั่วโมงต่อวัน ได้แก่ สนธิสัญญาแวร์ซาย ในภาคผนวกที่ตั้งสำนักงานแรงงานระหว่างประเทศ ซึ่งปัจจุบันคือ องค์การแรงงานระหว่างประเทศ ชั่วโมงทำงานแปดชั่วโมงเป็นหัวข้อแรกที่องค์การฯ อภิปราย จนส่งผลให้เกิดอนุสัญญาชั่วโมงทำงาน (อุตสาหกรรม) ซึ่งจนถึงปี 2016 มี 52 ประเทศให้สัตยาบันขบวนการแปดชั่วโมงต่อวันเป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์ช่วงต้นสำหรับการเฉลิมฉลองวันแรงงานและเมย์เดย์ในหลายประเทศและวัฒนธรรม