พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุว่า ภายหลังการเสด็จสวรรคตของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชแล้ว สมเด็จพระเพทราชาขึ้นสืบราชสมบัติ แล้วตั้งกรมหลวงโยธาเทพพระราชธิดาในสมเด็จพระนารายณ์มหาราชขึ้นเป็นพระมเหสี เมื่อเสด็จฯ ไปตำหนักกรมหลวงโยธาเทพเพื่อจะเข้าที่บรรทม กรมหลวงโยธาเทพไม่ยอมรับ ตรัสตัดพ้อต่าง ๆ แล้วทรงพระแสงดาบติดพระหัตถ์ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงให้หาหมอมาทำเสน่ห์ จนกรมหลวงโยธาเทพเกิดหลงไหลถึงกับทรงพระกันแสงหาพระองค์ ภายหลังสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ ไปหาอีก กรมหลวงโยธาเทพจึงทรงยอม ผ่านไป 7-8 เดือนจึงพบกรมหลวงโยธาเทพก็ทรงพระครรภ์ได้ 3 เดือนแล้ว[3] ถึงเดือน 10 ปีมะเส็ง นพศก ตอนใกล้รุ่ง จึงประสูติเป็นพระราชโอรส พระราชทานพระนามว่าตรัสน้อย ในคืนวันนั้นเกิดแผ่นดินไหว[4] เมื่อพระชันษาได้ 13 ปี สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงโปรดให้ตั้งพระราชพิธีโสกันต์ ณ พระที่นั่งสรรเพชญปราสาท[5]

ส่วนพระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน ระบุว่ากรมโยธาเทพประสูติพระราชโอรสเมื่อ จ.ศ. 1050 ปีมะโรง (พ.ศ. 2231) พระญาติถวายพระนามว่าตรัสน้อย แต่สมเด็จพระเพทราชาตรัสเรียกว่าสำมยัง[6] ใน จ.ศ. 1062 ปีมะโรง (พ.ศ. 2243) ตรงกับรัชกาลพระเจ้าเสือ กรมหลวงโยธาเทพพาตรัสน้อยออกจากพระราชวัง ไปตั้งพระตำหนักใกล้วัดพุทไธศวรรย์ และทำพิธีโสกันต์ตรัสน้อยแล้วให้ผนวชเป็นสามเณรในสำนักพระพุทธโฆษาจารย์ ทรงเล่าเรียนทั้งพระปริยัติธรรมและไสยศาสตร์ต่าง ๆ จนพระชันษาได้ 18 ปีจึงลาผนวชมาศึกษาวิชาการรบ ได้ศึกษาภาษาต่าง ๆ ทั้งภาษาแขก ฝรั่ง เขมร ยวน พม่า มอญ และจีน การปกครอง โหราศาสตร์ และการแพทย์ จากพระอาจารย์หลายท่าน เมื่อพระชันษาครบอุปสมบทจึงได้ผนวชเป็นพระภิกษุ[7]