ทะเลสาบมาลาวี หรือ ทะเลสาบนยาซา หรือ ทะเลสาบนิอัสซา (อังกฤษ: Lake Malawi, Lake Nyasa, Lake Nyassa, Lake Niassa; ชื่อหลังเป็นชื่อที่นิยมเรียกกันในโมซัมบิก) เป็นทะเลสาบน้ำจืดขนาดใหญ่แห่งหนึ่งในทวีปแอฟริกา เช่นเดียวกับทะเลสาบวิกตอเรียหรือทะเลสาบแทนกันยีกา นับว่าเป็นทะเลสาบที่มีขนาดเล็กที่สุดในบรรดา 3 ทะเลสาบนี้[1]ทะเลสาบมาลาวี เกิดจากการที่พื้นผิวโลกในบริเวณหุบเขาเกรตริฟต์แวลลีย์แยกตัวออกจากกันเมื่อ 8 ล้านปีก่อน และกำเนิดเป็นทะเลสาบเมื่อ 4 ล้านปีก่อน จากน้ำที่เอ่อล้นในทะเลสาบแทนกันยีกา ไหลมารวมกันที่นี่[2] นับเป็นทะเลสาบที่มีความใหญ่เป็นอันดับ 9 ของโลก โดยมีพื้นที่ทั้งหมด 31,000 ตารางกิโลเมตร มีความยาว 600 กิโลเมตร ความกว้างโดยเฉลี่ย 50 กิโลเมตร มีพื้นที่ติดกับประเทศมาลาวี, แทนซาเนีย และโมซัมบิก ทะเลสาบมาลาวีมีจุดที่ลึกที่สุดวัดได้ประมาณ 700 เมตร มีความสูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 427 เมตร น้ำในทะเลสาบแห่งนี้ได้ชื่อว่ามีความใสมากที่สุดแห่งหนึ่งของโลก สามารถมองลงไปได้ลึกถึง 3 เมตร มีอุณหภูมิของน้ำระหว่างพื้นผิวกับส่วนที่ลึกลงไปแตกต่างกันเพียง 2-3 องศาเซลเซียสมีสภาพแวดล้อมที่มีความแตกต่างกันมาก ส่วนใหญ่จะเป็นหาดทรายหรือหาดเลนที่มีวัชพืชปกคลุมสลับกับชายฝั่งที่มีโขดหินอยู่มากมาย ในช่วงเดือนมิถุนายน-สิงหาคม จะเป็นช่วงที่อากาศแปรปรวน คือ มักจะมีพายุก่อตัวขึ้นในทะเลสาบ ทำให้เกิดคลื่นสูงประมาณ 3-4 เมตร และจะมีลมพัดมาจากทางทิศตะวันออกเฉียงใต้เรียกว่า "เอ็มเวรา" (Mwera) ก่อนจะเข้าสู่ฤดูหนาวทะเลสาบมาลาวี ได้ชื่อว่าเป็นแหล่งกำเนิดของปลาหมอสีแหล่งใหญ่อีกแห่งหนึ่ง เช่นเดียวกับทะเลสาบแทนกันยีกาและทะเลสาบวิกตอเรีย มีปลาหมอสีหลายสกุลหลายชนิด อาทิ สกุล Oreochromis เช่น ปลานิล (O. niloticus) ซึ่งเป็นปลาเศรษฐกิจน้ำจืดที่มีความสำคัญมาก หรือ สกุล Cyrtocara และProtomelas ซึ่งเป็นปลาสวยงามที่เป็นที่นิยมเลี้ยงกันอย่างกว้างขวาง ซึ่งทะเลสาบมาลาวีได้การสำรวจแล้วพบปลาหมอสีมากกว่า 1,000 ชนิด[3][4] เชื่อกันว่าปลาในทะเลสาบมาลาวีนั้นมาจากปลาหมอสีที่อาศัยอยู่ในทะเลสาบแทนกันยีกาที่ไหลมาพร้อมกับน้ำในทะเลสาบ แรกเริ่มมีเพียงไม่กี่ชนิดเท่านั้น (โดยเชื่อว่ามีแค่ชนิดเดียวเท่านั้นที่มาถึง คือ Haplochromis ที่ฟักลูกในปาก) แต่ภายในระยะเวลาเพียง 1 ล้านปี ก็ได้กลายพันธุ์มาเป็นปลาหมอสีที่หลากหลายชนิดอย่างในปัจจุบัน[2]