พระยาปริยัติธรรมธาดา (แพ ตาละลักษมณ์) เกิดเมื่อวันที่ 31 ตุลาคม ปีจอ พ.ศ. 2405[1] ที่ตำบลบ้านเพรียง อำเภอโพไร่หวาน จังหวัดเพชรบุรี บิดาชื่อพ่วง มารดาชื่อปิ่น ในวัยเด็กได้ไปอยู่เล่าเรียนหนังสือที่วัดห้วยเสือ และวัดมหาสมณาราม จังหวัดเพชรบุรี ตามลำดับ ต่อมาได้บรรพชาเป็นสามเณรและเล่าเรียนพระปริยัติธรรมคือภาษาบาลี จนอายุ 19 ปี จึงได้เข้ามาเล่าเรียนต่ออยู่ในสำนักสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม กรุงเทพฯ เข้าแปลพระปริยัติธรรมสนามหลวงได้เปรียญธรรม 4 ประโยค พอดีอายุครบอุปสมบท จึงได้อุปสมบท ณ วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมารามนั้น โดยสมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) ทรงเป็นพระอุปัชฌาย์ ต่อมาได้ลาสิกขาออกไปรับราชการ โดยได้เข้าถวายตัวเป็นมหาดเล็กในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เข้ารับราชการอยู่ในกรมศึกษาธิการ ตั้งแต่ พ.ศ. 2430 เป็นต้นมา และได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น ขุนประเสริฐอักษรนิติ ถือศักดินา ๕๐๐ เมื่อวันที่ 23 ธันวาคม พ.ศ. 2432 [2] ต่อมาในวันที่ 18 เมษายน พ.ศ. 2440 ได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเป็นหลวงประเสริฐอักษรนิติ มีตำแหน่งราชการในกรมศึกษาธิการ ถือศักดินา 800[3] แล้วเลื่อนขึ้นเป็น พระปริยัติธรรมธาดา ตำแหน่งเจ้ากรมราชบัณฑิตขวา เมื่อวันที่ 25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451[4]ถึงรัชกาลที่ 6 ได้เลื่อนขึ้นเป็น พระยาปริยัติธรรมธาดา

พระยาปริยัติธรรมธาดา เป็นเพียงเปรียญ 4 ประโยคก็จริง แต่โดยที่ท่านได้เล่าเรียนมาในสำนักอาจารย์ที่นับว่าเป็นปราชญ์ทางพระพุทธศาสนาพระองค์หนึ่งในยุคกรุงรัตนโกสินทร์ คือ สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) ซึ่งทรงได้รับสมญานามว่า "พระสังฆราช 18 ประโยค" เพราะทรงสอบประโยค 9 ได้สองครั้ง ท่านจึงมีความเชี่ยวชาญทางภาษาและอักษรศาสตร์ เป็นเยี่ยมคนหนึ่งในยุคนั้น ท่านสามารถพูดได้หลายภาษาโดยเฉพาะภาษาบาลีและสันสกฤต ทั้งเป็นผู้สนใจในทางประวัติศาสตร์และโบราณคดี

พระยาปริยัติธรรมธาดา ได้สร้างผลงานทางอักษรศาสตร์และโบราณคดีไว้เป็นจำนวนมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งผลงานทางด้านภาษาบาลีและสันสกฤต ท่านเป็นผู้จัดทำปทานุกรมไทย ฉบับกระทรวงธรรมการ ซึ่งถือว่าเป็นฉบับทางราชการ สำเร็จเป็นคนแรก เป็นผู้เรียบเรียงพจนานุกรมบาลี-ไทย ที่เรียกว่า พระบาฬีลิปิกรม ซึ่งเป็นพจนานุกรมบาลี-ไทย ที่เรียบเรียงโดยคนไทย สำเร็จเป็นคนแรก

ในปี พ.ศ. 2450 เมื่อครั้งยังเป็นหลวงประเสริฐอักษรนิติ ได้พบต้นฉบับพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาที่บ้านราษฎรแห่งหนึ่งในจังหวัดเพชรบุรี จำนวนหนึ่งเล่มสมุดไทย ความเริ่มตั้งแต่ก่อนตั้งกรุงจนถึงสิ้นรัชสมัยพระนเรศวร จึงขอมาให้แก่หอพระสมุดวชิรญาณ กรรมการหอพระสมุดเห็นเป็นหนังสือพระราชพงศาวดารแปลกจากฉบับอื่น ๆ ที่มีแล้ว จึงให้เรียกชื่อว่า "พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์" ให้เป็นเกียรติยศแก่ผู้พบ และนำมามอบให้หอพระสมุด ซึ่งพงศาวดารฉบับดังกล่าวนี้ปัจจุบันเชื่อว่ามีความถูกต้องแม่นยำในด้านศักราชของเหตุการณ์ต่าง ๆ เป็นอันมาก

เมื่อวันที่ 4 เมษายน พ.ศ. 2457 ขณะที่ท่านมีบรรดาศักดิ์เป็น พระปริยัติธรรมธาดา นั้น ท่านได้รับพระราชทานนามสกุลจากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า "ตาละลักษมณ์ - Talalakshmana" เป็นนามสกุลลำดับที่ 1234[5]

พระยาปริยัติธรรมธาดา ถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ 26 มิถุนายน พ.ศ. 2469[1] ด้วยโรคเบาหวานและท่อปัสสาวะพิการ ที่บ้านเลขที่ 148 เชิงสะพานรามบุตรี ถนนจักรพงษ์ ตำบลชนะสงคราม อำเภอชนะสงคราม จังหวัดพระนคร สิริอายุได้ 65 ปี