หอจัดแสดงพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภา บนอาคารอสีติวัสสายุมงคลมหาศาลาการเปรียญ มุขทิศตะวันออก

อาคารที่ตั้งพิพิธภัณฑ์ อยู่ในพื้นที่ด้านตะวันออกของศาลาประธานวัดคุ้งตะเภา ซึ่งเป็นอาคารทรงโรงเครื่องสับแบบภาคกลางโบราณ ที่มีอายุมากกว่าสองร้อยปี จากประวัติหลักฐานการสถาปนาวัดคุ้งตะเภา กล่าวว่าในสมัยธนบุรี จุลศักราช 1132 ปีขาล โทศก วัดคุ้งตะเภามีศาลาการเปรียญเก่าแก่อยู่หลังหนึ่ง ตั้งอยู่ริมแม่น้ำน่าน ชาวบ้านคุ้งตะเภาได้ย้ายโครงสร้างศาลาดังกล่าว มา ณ ที่ตั้งปัจจุบันในปี พ.ศ. 2472 โดยคงรูปแบบเก่าแต่ครั้งธนบุรีไว้ด้วย

จากรูปแบบภูมิสถาปัตย์ของอาคารหลังนี้ เป็นรูปแบบศาลาโบราณที่มีมาตั้งแต่สมัยอยุธยา มีโครงสร้างคล้ายกับศาลาการเปรียญวัดใหญ่ท่าเสาที่ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานสำคัญของชาติ[8] โดยความเก่าแก่ของโครงสร้างและรูปแบบศาลาลักษณะนี้ อาจารย์พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ ผู้เชี่ยวชาญพิเศษประจำกรมศิลปากรกล่าวว่า เป็นรูปแบบโครงอาคารศาลาการเปรียญที่มีความเก่าแก่มาตั้งแต่สมัยอยุธยา

พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภา มีการจัดการและดำเนินกิจกรรมต่าง ๆ ในรูปแบบของคณะกรรมการ ทั้งบ้าน วัด และโรงเรียน

ศาลาการเปรียญหลังนี้ได้รับการบูรณะในปี พ.ศ. 2549 และส่วนจัดแสดงอาคารหอพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภาแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2554 มีพื้นที่กว่า 300 ตารางเมตร มีโบราณวัตถุ-ศิลปวัตถุ จัดแสดงจำนวนกว่า 1,000 สิ่งจัดแสดง โดยจัดทิศทางการเข้าชมตามความเหมาะสมของพื้นที่อาคาร

ปัจจุบันพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภา แบ่งพื้นที่ห้องจัดแสดงออกเป็นสามส่วนคือ ส่วนจัดแสดงประวัติความเป็นมาของชุมชนและวัดคุ้งตะเภา ส่วนจัดแสดงเอกสารโบราณ และส่วนจัดแสดงโบราณวัตถุและเครื่องมือเครื่องใช้ภูมิปัญญาโบราณของท้องถิ่น นอกจากนี้ ภายในพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดคุ้งตะเภา ยังมีห้องสมุดทางพระพุทธศาสนา ซึ่งมีพระไตรปิฎก อรรถกถา ตำรา และหนังสือทางพระพุทธศาสนา รวมทั้งหนังสือวิชาการและงานวิจัยทางด้านประวัติศาสตร์ ประเพณี และวัฒนธรรมท้องถิ่น รวมมากกว่า 3,000 เล่ม[9]