เบ็ดเตล็ด ของ มหาสติปัฏฐานสูตร

เกร็ดเล็กเกร็ดน้อยจากอรรถกถา-ฏีกาของสติปัฏฐานสูตรและสติปัฏฐานสูตร มีดังนี้ :-

ในอรรถกถา-ฏีกาท่านแนะไว้ใน สัจจบรรพะวรรณนา ของทีฆนิกายว่า ไม่ควรกำหนด 4 บรรพะดังต่อไปนี้ก่อน คือ อิริยาบถบรรพะ สัมปชัญญบรรพะ นิวรณบรรพะ และโพชฌังคบรรพะ

เพราะอิริยาบถทั้งน้อยและใหญ่ไม่ใช่สัมมสนรูป จึงไม่ใช่อารมณ์ของวิปัสสนา, นิวรณ์เป็นปหาตัพพธรรม ควรข่มให้ได้ก่อน ไม่ใช่มัวแต่สัมมสนะ แล้วปล่อยให้นิวรณ์เกิด, ส่วนโพชฌงค์ในที่นี้ท่านหมายถึงโลกิยโพชฌงค์ ซึ่งถ้าหากกำหนดให้เบื่อหน่ายแล้วก็จะไม่คิดเจริญต่อ ฉะนั้นจึงไม่ควรกำหนดตั้งแต่แรก.

ในอรรถกถาท่านกล่าวว่า สติปัฏฐาน เป็นวินัยทั้ง 2 คือ ทั้งตทังควินัยและวิกขัมภนวินัย กล่าวคือ เป็นได้ทั้งขณิกสมาธิและอัปปนาสมาธิ ซึ่งอีกที่หนึ่งก็กล่าวให้บางบรรพะเป็นสมถะและบางบรรพะเป็น วิปัสสนา จึงสรุปความได้ว่า สติปัฏฐานเป็นได้ทั้งสมถะและวิปัสสนา อย่าง อิริยาบถบรรพะเป็นต้นท่านก็ว่าเป็นวิปัสสนา ส่วนการจะทำฌานให้เป็นสติปัฏฐานได้นั้นก็ต้องทำเพื่อเป็นบาทของวิปัสสนา และถ้าไม่ทำฌานแต่จะทำสติปัฏฐานก็ต้องทำวิปัสสนา เพียงแต่การได้ฌานจะช่วยให้บรรลุได้สบายขึ้นกว่าคนที่ไม่ทำฌาน มาก่อนเท่านั้นเอง.
หลักการวิปัสสนาที่อรรถกถาขยายความสติปัฏฐานในแต่ละบรรพะคือหลักปริญญา 3 ที่มาใน พระไตรปิฎก เล่ม 29 คัมภีร์มหานิทเทส และปฏิสัมภิทามรรคของพระสารีบุตร รวมถึงเนตติปกรณ์ทั้งสิ้น พระพุทธโฆสาจารย์ไม่ใช่การแต่งขึ้นเองแต่อย่างใด.
บทว่า สมุทยธมฺมานุปสฺสี, วยธมฺมานุปสฺสี, สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี  ที่มีอยู่ในทุกบรรพะ ในอรรถกถาและฏีกาท่านให้แปลว่า ผู้หมั่นเห็นเหตุของความเกิดขึ้น, ผู้หมั่นเหตุแห่งความหมดไป, ผู้หมั่นเหตุแห่งความเกิดขึ้นและความหมดไป ตามลำดับ. เพราะคำว่า ธรรม หมายถึงเหตุเกิดขึ้นหรือเหตุดับของขันธ์ 5 อย่าง ที่มาในปฏิสัมภิทามรรค อุทยัพพยญาณนิทเทส และวิสุทธิมรรค อุทยัพพยญาณกถา ได้แก่ การเกิดขึ้นและการดับของธรรมะ 2 อย่าง คือ ปัจจัย 6 อย่าง ได้แก่ อวิชชา ตัณหา กรรม อาหาร ผัสสะ นามรูป และนิพพัตติลักษณะ คือ อุปาทขณะของสภาวะธรรมนั้น ๆ หรือ วิปริณามลักษณะ คือ ภังคขณะของสภาวะธรรมนั้น ๆ อย่างใดอย่างหนึ่ง หากแปลว่า ธรรมคือความเกิด เป็นต้น จะหมายถึง นิพพัตติลักษณะหรือวิปริณามลักษณะเท่านั้น ส่วนธรรมอีก 4 อย่างที่เป็นปัจจัยจะคลุมไม่ถึง จึงเป็นคำแปลที่ขัดกับปฏิสัมภิทามรรค, อรรถกถามหาสติปัฏฐานสูตร, ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร.
ในอรรถกถาของทีฆนิกาย ระบุจำนวนคนที่บรรลุไว้ 30,000 ในตอนจบของอรรถกถาสูตรนี้.
ในอรรถกถาใช้หลักปริญญา 3 เป็นเกณฑ์ในการอธิบายเนื้อความทั้งหมด และท่านขยายความปริญญา 3 ไว้แล้ว ในนิทเทสของวิสุทธิ 3 ได้แก่ ทิฏฐิวิสุทธิ กังขาวิตรณวิสุทธิ และมัคคามัคญาณทัสสนวิสุทธิ ซึ่งเมื่อรวมพื้นฐานแล้วก็ได้วิสุทธิทั้ง 7 หรือ วิสุทธิมรรคทั้งเล่มนั่นเอง. ฉะนั้นท่านจึงอ้างถึงวิสุทธิมรรคไว้บ่อยมาก และใครที่ไม่เคยอ่านวิสุทธิมรรค หรืออ่านแล้วแต่ไม่รู้เรื่องเพราะไม่ชำนาญพระอภิธรรม หากไปอ่านอรรถกถาของมหาสติปัฏฐานสูตรเป็นต้น และอรรถกถาส่วนใหญ่ที่เป็นข้อปฏิบัติอาจจะไม่เข้าใจเลย เพราะข้ามลำดับการศึกษาไปนั่นเอง แต่ทั้งนี้หากจะอ่านให้ผ่านตาไว้ก่อนในระหว่างศึกษาคัมภีร์พื้นฐานอยู่ก็ควรทำ เพราะจะสะสมเป็นอุปนิสัย ให้สามารถเข้าใจในอนาคตได้ในที่สุด.
ก่อนสติปัฏฐานสูตร ในมัชฌิมนิกาย มีสูตรชื่อว่า สัมมาทิฏฐิสูตร ซึ่งท่านพระสารีบุตรบอกกรรมฐานไว้มากกว่าสติปัฏฐานสูตรอีก โดยกล่าวไว้ถึง 32 กรรมฐาน ในขณะที่สติปัฏฐานสูตรกล่าวไว้เพียง 21 กรรมฐานเท่านั้น. ในบรรดาพระสูตรด้วยกัน สัมมาทิฏฐิสูตรจึงถูกจัดว่า เป็นสูตรที่แสดงกรรมฐานไว้มากที่สุด.
ในอรรถกถาและฏีกาท่านอธิบายคำว่า เอกายนมรรค ไว้ว่า หมายถึง ทางมุ่งสู่พระนิพพานอย่างเดียว. ซึ่งจากคำอธิบายและตัวอย่างในฏีกานั้น ทำให้ทราบได้ว่า เอกายนมรรคอาจจะมีข้อปฏิบัติหลายอย่างได้ เช่น ในสติปัฏฐานสูตรก็มีกรรมฐานถึง 21 ข้อ ในสัมมาทิฏฐิสูตรก็มีกรรมฐานถึง 32 ข้อ เป็นต้น.
จากการที่สติปัฏฐานเป็นได้ทั้งสมถะและวิปัสสนาจึงทำให้ทราบได้ว่าสติปัฏฐานมีทั้งบัญญัติและปรมัตถ์เป็นอารมณ์ เพราะสมถะ เช่น นิมิต ซึ่งเป็นที่ทราบกันดีว่านิมิตเป็นบัญญัติ, ส่วนวิปัสสนา เช่น อิริยาบถบรรพะ ก็มีอิริยาบถและไตรลักษณ์เป็นต้น ซึ่งเป็นบัญญัติ เป็นอารมณ์ได้.
ในสติปัฏฐานสูตรจะเน้นให้พิจารณาทั้งสิ่งที่เป็นของตนและของคนอื่นเพราะมี ข้อความว่า "พหิทฺธา วา กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ-เป็นผู้หมั่นพิจารณากายในกายอยู่" อยู่ในทุกบรรพะทั้ง 21 บรรพะเลยทีเดียว ซึ่งพระอรรถกถาและพระฏีกาจารย์ก็ย้ำไว้อีกในอรรถกถาของทุกบรรพะเช่นกันว่า "พิจารณาภายนอก หมายถึง ของคนอื่น". คำนี้ก็สอดคล้องกับสูตรทั่วไป เช่นที่เรามักได้ยินคำว่า "รูปที่เป็นอดีต อนาคต ปัจจุบัน ภายใน ภายนอก หยาบ ละเอียด เลว ประณีต ไกล ใกล้" เป็นต้น.
สาเหตุที่คนมักเข้าใจว่า ท่านให้พิจารณาแค่จิตของตนเท่านั้น กายของตน เท่านั้น เป็นต้น อย่างหนึ่งน่าจะมาจากข้อความว่า "กายยาววาหนาคืบ"ซึ่งมีต้นเค้ามาจากพระไตรปิฎก แต่คำนี้ท่านก็ไม่ได้ระบุว่าหมายถึงของตนเองเท่านั้น.
คำว่า "ตัณหาจริตอย่างอ่อน" และ"ทิฏฐิจริตอย่างอ่อน"นั้น สมัยนี้มีการพูดถึงกันมาก เพราะเอามาจากอรรถกถาสติปัฏฐานสูตรเป็นต้นนั่นเอง มาจากศัพท์ว่า "มนฺทสฺส ตณฺหาจริตสฺส" กับ "ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส" ซึ่งดูจากฏีกาวิสุทธิมรรค และเนตติปกรณ์ รวมถึงในอรรถกถาของทีฆนิกายแล้ว ถ้าจะอ่านให้รู้เรื่องควรเข้าใจคำนี้ว่าเป็น "ตัณหาจริต ปัญญินทรีย์แก่กล้า/ปัญญินทรีย์อ่อนหัด" กับ "ทิฏฐิจริต ปัญญินทรีย์แก่กล้า/ปัญญินทรีย์อ่อนหัด".
การแสดงข้อมูลสำหรับสะสมอบรมสติปัฏฐานไว้ถึง 21 แบบ ซ้ำกันไปซ้ำกันมาในเรื่องเดียวกันอยู่อย่างนี้ เพราะทรงแสดงตามนิสัยสันดานของแต่ละคนที่มีความรู้ความเข้าใจทางด้านข้อมูลและภาษาเป็นต้นมาไม่เหมือนกัน หากทรงแสดงย่อเพียงแบบใดแบบหนึ่ง ผู้ฟังบางส่วนอาจไม่สามารถทำความเข้าใจจนบรรลุได้. แต่หากทรงแสดงหลากหลายแบบ เลือกคำพูดและร้อยเรียงเอาเรื่องราวที่เหมาะสมกับแต่ละบุคคลมาแสดงแล้ว ก็อาจทำให้ผู้ฟังบรรลุได้ตามประสงค์ เพราะผู้ฟังก็มีความเข้าใจในเรื่องนั้นๆอยู่ในระดับชำนาญเฉพาะทางอยู่แล้ว เพียงแค่ทรงบอกแนะเพิ่มเติมในจุดที่ขาดตกบกพร่องไปเท่านั้นเขาก็สามารถเข้าใจและบรรลุตามได้ไม่ยากเลย, เหมือนการอธิบายเรื่องพระเจ้าหลุยให้ชาวฝรั่งเศสฟังด้วยภาษาฝรั่งเศส ถ้าเจอคนโง่ก็อธิบายให้คนโง่ฟังอย่างละเอียด ถ้าเจอคนฉลาดก็อธิบายให้คนฉลาดอย่างสังเขป เป็นต้นนั่นเอง.
ทั้ง 21 บรรพะนี้ พึงทราบว่า พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้อย่างย่อเท่านั้น รายละเอียดจำเป็นต้องดูเพิ่มเติมที่สติปัฏฐานสังยุตต์ ในสังยุตตนิกาย มหาวารวรรค, สติปัฏฐานนิทเทส ในขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค, สติปัฏฐานวิภังค์ ในอภิธรรมปิฎก วิภังคปกรณ์(<<ละเอียดที่สุด) และคัมภีร์ชั้นอรรถกถา-ฏีกา เช่น อรรถกถามหาสติปัฏฐานสูตร ในสุมังคลวิลาสินีปกรณ์, อรรถกถาสติปัฏฐานสูตร ในปปัญจสูทนีปกรณ์, อรรถกถาสติปัฏฐานสังยุตต์ ในสารัตถปกาสินีปกรณ์, อรรถกถาสติปัฏฐานนิทเทส ในสัทธัมมปกาสินีปกรณ์, อรรถกถาสติปัฏฐานวิภังค์ ในสัมโมหวิโนทนีปกรณ์, อภิธัมมัตถวิภาวินีฏีกา ฏีกาของอภิธัมมัตถสังคหะ ปริจเฉทที่ 7(ย่อไว้ดีมาก),ฏีกา-อนุฏีกาของอรรถกถาเหล่านั้น เป็นต้น. อย่างไรก็ตาม การจะทำความเข้าใจอย่างละเอียดนั้นจำเป็นต้องมีพื้นฐานในด้านข้อมูล-ภาษา-และความสัมพันธ์ที่ปรากฏอยู่ในพระไตรปิฎก-อรรถกถา-ฏีกามากพอสมควร ซึ่งสามารถหาประสบการณ์และความชำนาญได้ด้วยการหาความรู้เพิ่มเติมไปอีก เช่น ถ้าอ่านเรื่อง "รูปขันธ์" ในขันธบรรพะ พร้อมอรรถกถา-ฏีกาแล้ว ก็ควรอ่านขันธวารวรรค ในสังยุตตนิกาย, ขันธวิภังค์ ในวิภังคปกรณ์, ขันธนิทเทส ในวิสุทธิมรรค ปัญญานิทเทส, การจำแนกขันธ์ที่มาในธัมมสังคณีปกรณ์, อภิธัมมัตถสังคหปกรณ์, อภิธัมมัตถวิภาวินีปกรณ์ เป็นต้น.