หงอนไก่เทศเป็นพืชฤดูเดียวที่มีต้นกำเนิดในเขตร้อนและเป็นไม้ล้มลุก หมายถึง ไม่มีลำต้นที่เป็นไม้ ตั้งตรง ชุ่มน้ำและไม่แตกสาขา ใบเชิงวงรีรูปหอก มีสีเขียวหรือมีสีแดงไหม้ มีช่อดอกอยู่ที่ปลาย ดอกหนาและแบน นุ่มเหมือนกำมะหยี่ ลักษณะเป็นยอดสัน มีสีแดง สีซีด สีกุหลาบ และ สีเหลืองครีม[6] เจริญเติบโตได้ดีทั้งในสภาพอากาศชื้นและแห้งแล้ง และตัวดอกสามารถอยู่ได้นานถึง 8 สัปดาห์ แต่ละดอกสามารถผลิตเมล็ดได้เป็นจำนวนมากถึง 1,500 เมล็ดต่อกรัมหรือ 43,000 เมล็ดต่อออนซ์[7]

หงอนไก่เทศมีความสูงได้ถึง 30 ซม. แต่โดยทั่วไปจะเตี้ยกว่านั้น ใบมีทั้งสีเขียว สีทองสัมฤทธิ์/น้ำตาลแดง ขึ้นอยู่กับสายพันธุ์ ตัวดอกแบ่งออกได้เป็นสามส่วน ได้แก่ ช่อเชิงลด (spike), ขนนก (plume) และ สัน (crest) แตกต่างจากดอกชนิดอื่นแต่มีความสามัญมาตรฐาน นั่นคือ ดอกหงอนไก่เทศมักมีสีสันสดใส มักเป็นสีแดง, เหลือง, ชมพู หรือ ส้ม แม้ว่าอาจมีสีอื่น ๆ อีกก็ตาม ในบางกรณี อาจมีลักษณะของลูกผสมดอกหลายสีด้วย[8]