อาริสโตพาแนส (
กรีกโบราณ: Ἀριστοφάνης, [a.ris.to.pʰá.nɛːs]; c. 446 – c. 386 ก่อนคริสตกาล) หรือ
อริสโตฟานีส (
อังกฤษ: Aristophanes) เป็นนักประพันธ์บทละครชวนหัว (
สุขนาฏกรรม) สมัย
กรีซยุคคลาสสิค มีชีวิตอยู่ราวช่วงปีที่ 446-386 ก่อนคริสตกาล อาริสโตพาแนสประพันธ์
บทละครไว้ทั้งสิ้น 40 เรื่อง แต่ตกทอดมาถึงปัจจุบันโดนสมบูรณ์เพียง 11 เรื่อง นอกนั้นเป็นเพียงชิ้นส่วน
พาไพรัสที่ส่วนใหญ่ขาดหายไป งานของอาริสโตพาแนสเหล่านี้เป็นตัวอย่างเท่าที่เรามีเกี่ยวกับประเภทของงานสุขนาฏกรรมที่เรียกว่า Old Comedy
[2] ท่านได้รับฉายาว่าเป็น "บิดาแห่งสุขนาฏกรรม"
[3]กล่าวกันว่างานของอาริสโตพาแนสให้ข้อมูลเกี่ยวกับเอเธนส์โบราณได้น่าเชื่อถือยิ่งกว่านักเขียนคนใดๆ
[4] ความสามารถของเขาในการเยาะเย้ยถากถาง เป็นที่ยำเกรงและรับทราบกันในผู้มีอิทธิพลร่วมสมัย เพลโตชี้ลงไปว่าบทละครเรื่อง
เมฆ (The Clouds) เป็นการหมิ่นประมาทโดยการโฆษณาที่ทำให้
โสเครตีสต้องถูกพิจารณาคดี และถูกตัดสินลงโทษประหารชีวิต
[5][6] แม้ว่าจะมีงานเสียดสีล้อเลียนตัวโสเครตีส จากนักประพันธ์เชิงเสียดสี (satirical) รายอื่นก็ตาม
[7]อาริสโตพาแนสมีชีวิตผ่านช่วงเวลาที่เอเธนส์ประสบวิกฤติทางการเมืองอย่างต่อเนื่อง ทั้งหายนะจาก
สงครามเพโลพอนนีเซียน (ซึ่งเอเธนส์เป็นฝ่ายแพ้) การปฏิวัติของกลุ่มคณาธิปไตยสองครั้ง และการกู้คืนระบอบประชาธิปไตยสองครั้ง โสเครตีสถูกพิพากษาในข้อหาอาชญากรรมทางความคิด และยูริพิดีสต้องเนรเทศตัวเองไปตายที่เมืองอื่น ด้วยเหตุนี้จึงมีผู้เชื่อว่าแม้งานของอาริสโตพาแนสจะแดกดันหรือเสียดสีเรื่องการเมืองอยู่เป็นนิตย์ แต่ตัวท่านนักประพันธ์เองคงจะไม่ได้มีส่วนเกี่ยวข้องในทางการเมืองมากนัก
[8]เมื่อเปรียบเทียบกับนาฏศิลปินโศกนาฏกรรมอย่าง
ซอโฟคลีส และ
ยูริพิดีสแล้ว อาริสโตพาแนสมีส่วนช่วยพัฒนาศิลปะการละครในยุคต่อไปมากกว่า ทั้งนี้เพราะซอโฟคลีส กับยูริพิดีส ถึงแก่กรรมลงในช่วงปลายสงครามเพโลพอนนีเซียน ทำให้ศิลปะของละครโศกนาฏกรรมหยุดพัฒนาไปเสีย แต่การละครสุขนาฏกรรมยังมีการวิวัฒนาการต่อมาเรื่อยๆ แม้หลังเอเธนส์จะพ่ายแพ้สงคราม ซึ่งสาเหตุหนึ่งเป็นเพราะการที่ปรมาจารย์ละครชวนหัวอย่างอาริสโตพาแนสยังมีชีวิตอยู่ต่อมานานพอที่จะช่วยศิลปินรุ่นหลังพัฒนาต่อยอดศิลปะแขนงนี้
[9]