เมนูนำทาง
อำเภอสังขะ
ปี พ.ศ. 2302 รัชกาลสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อัมรินทร์แห่งกรุงศรีอยุธยา พระยาช้างเผือกได้แตกโรงจากเมืองหลวงไปอยู่ในป่าดง แขวงเมืองพิมาย เซียงฆะ (หัวหน้าหมู่บ้านโคกอัจจะ) และหัวหน้าหมู่บ้านคนอื่นได้อาสาไปติดตามช้างเผือกกลับมาได้ จึงทรงกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งเซียงฆะเป็น "พระสังฆะบุรีศรีนครอัจจะ" และยกฐานะบ้านโคกอัจจะเป็นเมืองสังฆะให้ปกครองตั้งแต่ปี พ.ศ. 2306-2321 สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกเป็นแม่ทัพยกไปทางบกสมทบกับกองกำลังเกณฑ์เมืองสุรินทร์ เมืองสังฆะ (ซึ่งเจ้าเมืองสังฆะก่อตั้งเมือง 4 เมืองคือ เมืองสังฆะ เมืองศรีขรภูมิพิสัย เมืองจงกัลป์ และเมืองกันทรารมย์) และเมืองขุขันธ์ ยกไปตีนครจำปาศักดิ์และเวียงจันทน์ได้ พระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนตำแหน่งเจ้าเมืองทั้ง สามขึ้นเป็นพระยา พ.ศ. 2349 ยกฐานะเมืองทั้ง 3 ขึ้นตรงต่อกรุงเทพมหานคร พ.ศ. 2371 โปรดเกล้าฯ ให้พระสังฆะฯ (ทองด้วง) เป็นเจ้าเมืองขุขันธ์แทนเจ้าเมืองขุขันธ์ซึ่งถูกกบฏจับฆ่าเสีย
พ.ศ. 2450 มณฑลอีสานแบ่งออกเป็น 4 บริเวณ สำหรับบริเวณสุรินทร์มีเมืองในบังคับบัญชา 2 เมือง คือ เมืองสุรินทร์และเมืองสังฆะ เมืองสังฆะแบ่งเป็น 4 อำเภอ คือ อำเภอสังขะ อำเภอศีขรภูมิ และอำเภอจงกัลป์ พ.ศ. 2455 มณฑลอีสานถูกแบ่งเป็นมณฑลอุบลราชธานีและมณฑลร้อยเอ็ด มณฑลอุบลราชธานีมีเมืองในสังกัด เมือง คือ เมืองอุบลราชธานี เมืองขุขันธ์ และเมืองสุรินทร์ ส่วนเมืองสังขะถูกยุบเหลืออำเภอสังขะ และย้ายที่ตั้งอำเภอไปตั้งที่บ้านเขวา ขึ้นจังหวัดสุรินทร์มาจนทุกวันนี้
เมืองสังฆะ เดิมเรียกว่า บ้านโคกอัจจะ (หรือบ้านดงยาง) ในสมัยกรุงศรีอยุธยารัชสมัยสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อัมรินทร์ ได้รับการยกฐานะขึ้นเป็นเมือง พระราชทานนามว่า เมืองสังฆะ มีพระยาสังฆะบุรีศรีนครอัจจะ (เชียงฆะ-หลวงเพชร) เป็นเจ้าเมืองคนแรก ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2306 และคงดำรงฐานะในเมืองเรื่อยมาจนกระทั่งถึง พ.ศ. 2450 จึงถูกเปลี่ยนฐานะเป็นอำเภอเรียกว่า อำเภอสังขะ ขึ้นกับจังหวัดสุรินทร์ มาจนปัจจุบันนี้ สมัยเป็นเมืองสังฆะ มีเจ้าเมืองดังนี้
เชียงฆะเป็นหัวหน้าหมู่บ้านอัจจะปะนึง หรือโคกอัจจะ ซึ่งเป็นหมู่บ้านกวย เมื่อ พ.ศ. 2302 ในรัชกาลพระที่นั่งสุริยามรินทร์ กรุงศรีอยุธยา ช้างเผือกแตกโรงออกจากเมืองหลวงไปทางทิศตะวันออก เซียงฆะได้อาสาไปจับช้างเผือก ซึ่งแตกโรงมาจากกรุงศรีอยุธยา พร้อมกับหัวหน้าหมู่บ้านคนอื่น ๆ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้มีบรรดาศักดิ์สูงขึ้น หลวงเพชร (เซียงฆะ) เป็นพระสังฆะบุรีศรีนครอัจจะ ยกบ้านอัจจะปะนึงหรือบ้านดงยางเป็น "เมืองสังฆะ" ให้พระสังฆะบุรีศรีนครอัจจะเป็นเจ้าเมืองปกครองเมืองประมาณปี พ.ศ. 2306 เนื่องจากเมืองสังฆะ (ต่อมาเขียนเป็นเมืองสังขะ) เป็นเมืองที่ตั้งมาพร้อมกับเมืองสุรินทร์ และ เมืองขุขันธ์จึงได้นำกำลังเข้าสมทบกับกองทัพหลวงด้วยกันทุกครั้ง เช่น พ.ศ. 2342 มีตราโปรดเกล้าฯ ให้เกณฑ์กำลังเมืองสุรินทร์ (ปะทายสมันต์) เมืองสังฆะ และเมืองขุขันธ์ เมืองละ 100 รวม 300 คน เข้ากองทัพยกตีกองทัพพม่า ซึ่งยกเข้ามาในเขตเมืองเชียงใหม่ แต่กองทัพยังไปไม่ถึงพม่าถอยทัพไปก่อนแล้ว จึงโปรดฯ ให้ยกกองทัพกลับ พ.ศ. 2350 ทรงพระราชดำริว่าเมืองสุรินทร์ เมืองสังฆะ และเมืองขุขันธ์เป็นเมืองคอยตามเสด็จพระราชดำเนินไปราชการสงครามหลายครั้ง มีความชอบมาก จึงโปรดเกล้าฯให้ตั้ง 3 เมือง ขึ้นตรงต่อกรุงเทพฯ มีอำนาจชำระคดีได้เอง ไม่ต้องขึ้นต่อเมืองพิมายเหมือนแต่ก่อน
พระยาสังฆะบุรีศรีนครอัจจะ(เซียงฆะ) เจ้าเมืองสังฆะคนที่ 1 ถึงแก่กรรมเมื่อใด ไม่ปรากฏ แต่ นายทองด้วง ซึ่งบุตรได้ขึ้นดำรงตำแหน่งแทนบิดา ต่อมาเมื่อ พ.ศ. 2369 เจ้าอนุวงศ์เวียงจันทน์เป็นกบฏยกกองทัพมุ่งเข้ากรุงเทพฯ เจ้านครจำปาศักดิ์ (โย้) ยกทัพมาตีเมืองขุขันธ์ เมืองสังฆะ เมืองสุรินทร์แตก จับเจ้าเมืองปลัด และยกกระบัตรเมืองขุขันธ์ฆ่าเสีย ส่วนพระยาสังฆะ พระยาสุรินทร์หนีไปได้และต่อมาก็ได้เกณฑ์ไพร่พลมาสู้รบป้องกันรักษาเมืองในภายหลัง สมทบกับกองทัพหลวงจนเสร็จสงครามพ.ศ. 2371 มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯให้พระยาสังฆะ ไปเป็นเจ้าเมืองขุขันธ์ตำแหน่งที่พระยาไกรลัยตีศรีนครลำดวนให้พระไชยเป็นพระภักดีภูธรสงครามปลัดให้พระสะเทื้อน (นวน) เนพระแก้วมนตรียกกระบัตร ให้นายหล้าบุตรพระยาขุขันธ์ (หลวงปราบ) เป็นพระมหาดไทย
นายทองอินทร์เป็นบุตรของพระยาสังฆะ (ทองด้วง) สมรสกับนางจันทร์ บุตรสาวของพระยาสุรินทร์ (สุ่น) เมื่อบิดาได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ไปปกครองเมืองขุขันธ์ จึงได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่งเจ้าเมืองสังฆะแทนพ.ศ. 2386 เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์) เป็นแม่ทัพ ยกกองทัพมาตั้งที่เมืองอุดรมีไชยเพื่อระวังภัยจากฝ่ายญวน ให้เมืองสังฆะเกณฑ์กำลังเข้าไปสมทบ เพื่อลาดตระเวนเขตแดนด้านญวนพ.ศ. 2409 พระยาสังฆะของพระราชทานตั้งบ้านวังแคเป็นเมือง (จงกัล) ให้หลวงสัสดี (สิน) เป็นที่พระพิไชย เจ้าเมืองพรหมขันธ์ ขึ้นเมืองสังฆะ พ.ศ. 2412 พระยาสังฆะ กราบบังคมทูลขอตB งบ้านกุดประไทยาหรือบ้านจารพัตรเป็นเมืองขอหลวงไชยสุริยา (คามี) บุตรหลวงไชยสุรินทร์ (หมื่นคม) กองนอกเป็นเจ้าเมือง จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้ตั้งบ้านกุดประไทยหรือบ้านจารพัตรเป็นเมืองศรีขรภูมิพิไสย และให้หลวงไชยสุริยง (กำมี) เป็นพระยาศรีขรภูมานุรักษ์เจ้าเมืองพระราชทานเครื่องยศ คือ กาดหมากเงิน 1 คนโทเงิน 1 สัปทนแพรหสิน 1 กับเสื้อผ้าตามสมควรให้หลวงจตุรงค์วงศาเป็นปลัดขุนจำนงเป็นหลวงประเสริฐเกริยงไกรยกกระบัตรเมืองศรีขรภูมิพิสัย ขึ้นเมืองสังฆะให้พระยาสุรินทร์พร้อมกันไปปักหลักที่ปลายห้วยตัดจุก แห่งหนึ่งเป็นแขวงเมืองศรีขรภูมิพิสัยโปรดเกล้าฯให้พระสุนทรพิทักษ์ บุตรพระปลัดคนเก่าเป็นปลัดและให้หลวงศรีสุราชหลานพระยาสังฆะเป็นยกกระบัตรเมืองสังฆะในปีเดียวกันนี้ได้มีตราให้เกณฑ์คนเมืองสังฆะ ไปก่ออิฐกำแพงเมืองปราจีนบุรีพ.ศ. 2414 พระยาสังฆะ มีใบบอกขอตั้งบ้านลำพุกเป็นเมืองขอพระมหาดไทยเมืองสังฆะเป็นเจ้าเมืองจึงโปรดเกล้าฯให้ยกบ้านลำพุกขึ้นเป็นเมืองกันทรารมย์ ตั้งให้พระมหาดไทยเป็นพระกันทรานุรักษ์เจ้าเมือง ขึ้นกับเมืองสังฆะ พระพิไชยสรเดช หลวงทรงวิไชย ขุนมณีโอสถ หมื่นไชยสงครามข้าหลวงสักกรอก ตั้งกองสักอยู่ที่เมืองสังขะ พ.ศ. 2420 พระพิไชยสุนทร เจ้าเมืองจงกัลถึงแก่ พระศักดิ์เสนีเป็นข้าหลวงรักษาราชการอยู่เมืองสังขะ ได้ให้หลวงสุนทรนุรักษ์ (เทศ) รักษาการแทน ผู้หลานทำใบบอกไปกรุงเทพฯ ขอให้พระสุนทรนุ-รักษ์เป็นพระทิพชลสินธุ์อินทรนฤมิตร เจ้าเมืองจงกัล จึงได้รับกรุณาโปรดเกล้าฯ ตามคำขอ พ.ศ. 2424 พระยาสังฆะ (ทองอินทร์) ถึงแก่กรรม พ.ศ. 2427 โปรดเกล้าพระราชทานหีบศิลาหน้าเพลิง 1 ผ้าไตร 2 ผ้าไตรขาว 5 พับ รุ่น 50 คัน รองเท้า 50 คู่ สำหรับปลงศพ
นายนุตเป็นบุตรพระยาสังฆะ (ทองอินทร์) เป็นที่พระอนันตภักดีผู้ช่วยเมืองสังฆะได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้เป็นเจ้าเมืองสังฆะ ที่พระสังฆะบุรีศรีนครอัจจะ พ.ศ. 2431 พระทิพชลสิทธุ์อินทรนฤมิตร (ทิพย์ธานินทร์อินทรนฤมิตร) เจ้าเมืองพรหมขันธ์ ผู้บุตรถึงแก่กรรม พระยาสังฆะจึงให้หลวงพินิจสมบัตรรักษาเมืองพรหมขันธ์ (หรือจงกัล) พ.ศ. 2434 พระเจ้าน้อยกรมหลวงพิชิตปรียากรเป็นข้าหลวงใหญ่หัวเมืองลาวกาว ตั้งกองอยู่ ณ เมืองอุบลราชธานีมีเมืองใหญ่ในบังคับบัญชา 21 เมือง รวมทั้งสังฆะด้วย พระองค์ได้ทรงวางระเบียบให้มีข้าราชการจากส่วนกลางมาดำรงตำแหน่งข้าหลวงกำกับราชการทุกหัวเมือง สำหรับเมืองสังฆะให้พระศรีพิทักษ์ (หว่าง) เป็นข้าหลวงกำกับเขตเมืองสุรินทร์ เมืองขุขันธ์ เมืองศรีสะเกษ และเมืองสังขะ มีอำนาจทัดเทียมเจ้าเมืองข้าหลวงมีที่ทำการตั้งอยู่ที่เมืองขุขันธ์
นายทองดีเป้าบุตรของพระยาสังฆะฯ (นุต) เมื่อบิดาถึงแก่อนิจกรรมได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นพระสังฆะศักดิ์สุนทรเขต ผู้ว่าราชการเมืองสังฆะ พ.ศ. 2436 ฝรั่งได้ยกทัพขึ้นทางเมืองเชียงแดงเมืองสีททันดร และเมืองสามโบกซึ่งเป็นราชอาณาจักรของไทย พระเจ้าน้องยาเธอกรมหลวงพิชิตปรีชากร ในฐานะผู้สำเร็จราชการข้าหลวงใหญ่มณฑลอ่าน ผู้อำนวยการป้องกันราชอาณาจักร ให้เกณฑ์กำลังหัวเมืองต่าง ๆ เข้าตรึงการรุกรานของฝรั่งเศสทุกจุด แต่สถานการณ์ก็คลี่คลายลงเพราะมีการเจรจาทางการทูต และในวันที่ 3 ตุลาคม 2436 ฝ้ายไทยก็ยอมสละสิทธิ์ทั้งหมดในดินแดนฝั่งซ้ายน้ำโขง และบรรดาการทั้งหลายในลำน้ำด้วยให้ฝรั่งเศสพ.ศ. 2443 พระอนันต์ภักดี (นุด) ผู้รักษาเมืองถึงแก่กรรม ท้าวตอน น้องพระอนันต์ภักดี (นุด) บุตรพระยาสังฆะ (ทองอิน) ได้เป็นผู้รักษาการเจ้าเมืองสังฆะ ท่านผู้นี้ชาวบ้านเรียก "พระพนธ์"พ.ศ. 2450 เปลี่ยนบริเวณสุรินทร์ เป็น จังหวัดสุรินทร์ และเปลี่ยนเมืองสังฆะ เป็นอำเภอสังขะ และย้ายที่ตั้งอำเภอไปตั้งที่บ้านเขวา ขึ้นจังหวัดสุรินทร์มาจนทุกวันนี้
การตั้งอำเภอสังขะขึ้นที่บ้านเขวา ไม่ทราบสาเหตุใดจึงได้เปลี่ยนการเขียนชื่อ จาก "สังฆะ" มาเป็น "สังขะ" ในปัจจุบันนี้ โดยมีรองอำมาตย์โท พระอภิสารสังขะเขตต์ (แดง สุคันธรัต) เป็นนายอำเภอคนแรก ปกครองนาน 25 ปี (พ.ศ. 2451-2476) และมีนายอำเภออื่น ๆ ตามลำดับดังนี้พระอภิสารสังขเขตร (แดง สุคันธรัต)ขุนมูลศาสตร์สาธร (พงษ์ มูลศาสตร์)นายบุญจันทร์ โล่ห์สุวรรณนายพนม นามวัฒน์นายรื่น รักษ์คิดนายเชื้อ เพชรช่อนายชื่น ไมยรัตน์นายอรุณ สืบสิทธิ์นายสังข์ สืบสหการนายชิต มหาวีระนายสม ทัดศรีนายเทพ ทิมาตฤกะพันตรีปิติ เมธาคุณวุฒินายจุนพงษ์ จันทรดีนายวิชัย ทัศนเศรษฐนายอุบล เอื้อศรีนายสุรินทร์ พันธ์ฤกษ์ว่าที่ร้อยตรีวรงค์ ศิริพานิชนายชัยศรี เจริญรัตน์นายนพปฎล เสาสูงนายสุชีพ แข่งขันนายสุพล ลีมางกูรนายสันติชัย คงเถลิงศิริวัฒนานายสมศักดิ๋ แสงหิรัญนายวัลลพ เรืองเจริญพรนายกฤษฎา แก้วสองเมือง (คนปัจจุบัน)
สังขะเมืองสะอาด ปราสาทงดงาม ทับทิมสยามศูนย์สี่ เขียวขจีป่าสน
เมนูนำทาง
อำเภอสังขะใกล้เคียง
แหล่งที่มา
WikiPedia: อำเภอสังขะ