ไทรทัน (
อังกฤษ: Triton) เป็น
เทพองค์หนึ่งใน
เทพปกรณัมกรีก โดยเป็นโอรสของ
โพไซดอน เจ้าสมุทร กับ
แอมฟิไทรที มารดาแห่งท้องทะเล ไทรทันเป็น
ผู้แจ้งข่าวแห่งท้องทะเล มีร่างกายเป็น
เงือก คือ กายท่อนบนเป็นอย่างกายมนุษย์ท่อนบนทั่ว ๆ ไป ส่วนท่อนล่างเป็นหางปลาอาวุธประจำกายของไทรทันคือ
ตรีศูลเช่นเดียวกับบิดา แต่มักปรากฏในศิลปกรรมต่าง ๆ ว่าถือ
สังข์ซึ่งเมื่อใช้เป่าดั่ง
แตรแล้วมีอำนาจบันดาลให้เกิดคลื่นลมในทะเลหรือให้ท้องทะเลสงบลงได้ ว่ากันว่าสังข์ของไทรทันนี้มีเสียงประหลาดชอบกล เมื่อเป่าอย่างแรงแล้วจะบังเกิดเป็นพล
ยักษ์เตรียมพร้อมประจัน ซึ่งเชื่อว่าเป็นจินตนาการถึงเสียงคำรามของสัตว์ป่า
[1]ตามหนังสือ "
เทวกำเนิด" ของ
เฮซิออด กวีชาว
กรีก ว่า ไทรทันนั้นพำนักอยู่กับบิดา ณ สุวรรณปราสาทซึ่งประดิษฐานอยู่ใต้สมุทร ในขณะที่ตำนานของชาว
อาโกนอตส์ว่า ไทรทันอยู่ตำหนักที่
ชายฝั่งของ
ประเทศลิเบีย และเมื่อพวกตนได้แล่นเรือไปถึงฝั่ง
ทะเลเลสเซอร์ซีตส์ ก็ได้ใช้ใบต่อไปถึง
ทะเลสาบไทรทันนิส ณ ที่นั้นปรากฏว่าไทรทันซึ่งเป็นเทพประจำถิ่นได้มาชี้ทางให้สามารถผ่าน
ทะเลเมดิเทอร์เรเนียนได้
[2]ไทรทันเป็นบิดาของ
เทพีพัลลัส และเป็นบิดาบุญธรรมของ
เทพีอะทีนา ต่อมาเทพีทั้งสองเกิดทะเลาะเบาะแว้งและเข้าต่อสู้กัน สุดท้าย เทพีอะทีนาประหารเทพีพัลลัสได้
[3] นอกจากนี้ บางทีก็มีการกล่าวว่าไทรทันเป็นบิดาของ
สกิลลาซึ่งเกิดแค่
เทพีลาเมีย และยังเชื่อว่าไทรทันเป็นผู้ครอบครองโคตรเพชรแห่งสมุทรที่ชื่อ "
ไทรทันส์" ด้วยอนึ่ง ไทรทันยังปรากฏตัวใน
เทพปกรณัมและ
มหากาพย์ของโรมันอีกหลายเรื่อง โดยในมหากาพย์
อีนีด มิเซนุส ผู้บรรเลงสังข์ประจำตัว
เอนีแอส เหิมเกริมบังอาจขอประลองเป่าสังข์กับเทพไทรทัน ไทรทันจึงจับเขาทุ่มดิ่งลงมหาสมุทรถึงแก่ความตายสำหรับชาวโรมันแล้ว นิยมทำรูปปั้นไทรทันไว้คู่กับบ่อ
น้ำพุ เซ็กส์ทุส พรอเพรอทีอุส กวีโรมัน พรรณนาถึงบ่อน้ำพุที่ประดับด้วยรูปปั้นไทรทันว่า อุดมไปด้วย "ศัพทสำเนียงของกระแสน้ำที่พวยพุ่งตรงออกมาจากโอษฐ์แห่งไทรทันนั้นซ่านกระเซ็นไปรอบ ๆ บ่อ "
[4] [5]สมัยต่อมายังมีการบัญญัติศัพท์สำหรับเรียก
อมนุษย์ที่มีลักษณะคล้าย
เงือกว่า "ไทรทันเนส" (
อังกฤษ: Tritones) ซึ่งคำนี้อาจหมายถึงที่มีเพศผู้หรือเพศเมียก็ได้ ซึ่งปรากฏการบรรยายลักษณะของอมุนษย์ดังกล่าวไว้ในบันทึกของ
โพซาเนียส นักผจญภัย ว่า "เหล่าไทรทันเนสมีรูปพรรณดังต่อไปนี้ บนศีรษะของพวกมันมีขนคล้ายกับศีรษะของ
กบใน
หนอง ที่คล้ายไม่ใช่แต่สีสันเท่านั้น แต่การที่สามารถแยกขนเส้นหนึ่งออกจากเส้นได้ก็เป็นอีกจุดหนึ่งที่คล้ายคลึงกัน ร่างกายส่วนที่เหลือเป็นแต่ตะปุ่มตะป่ำประดุจ
ปลาฉลาม มีหงอนและจมูกอย่างของมนุษย์อยู่เบื้องล่างหูของพวกมัน แต่ส่วนปากนั้นกว้างใหญ่ และมีฟันแหลมคมอย่างของสัตว์ดุร้าย ดวงตานั้นเล่าข้าพเจ้าก็เห็นเป็นสีฟ้า นอกจากนี้ พวกมันยังมีมือ มีนิ้ว และมีเล็บสัณฐานดั่งเปลือกของ
ทากทะเล ถัดจากแผ่นอกและช่วงท้อง แทนที่จะเป็นขาเยี่ยงคนเรา กลับปรากฏเป็นหางดั่ง
ปลาโลมา"
[6] [7]ต่อมาหลัง
ยุคฟื้นฟูศิลปวิทยาการเป็นต้นมา มีหลายสิ่งหลายอย่างได้รับการขนานนามตามชื่อของไทรทัน ในจำนวนนั้นได้แก่
พระจันทร์ไทรทัน พระจันทร์ดวงใหญ่ที่สุดของ
ดาวพระเกตุหรือดาวเนปจูน การตั้งชื่อนี้เป็นเชิงสัญลักษณ์ ด้วยเนปจูนนั้นเป็นอีกชื่อหนึ่งของโพไซดอน บิดาของไทรทัน
บทร้อยกรองซอนเนตของ
วิลเลียม เวิดส์เวิร์ท ชื่อ "
เดอะเวิลด์อิสทูมัชวิทอัส" (
อังกฤษ: The world is too much with us) รำพันถึงความจำเจอันน่าเบื่อของโลกสมัยใหม่ โดยปรารถนาซึ่ง
[8]ชื่อของไทรทันยังได้รับการนำไปตั้งให้แก่เครื่องกลอย่าง เครื่องจักรไทรทันของ
ฟอร์ด และรถบรรทุกแบบมีกระบะรุ่นไทรทันของ
มิตซูบิชิ และตั้งเป็น
ชื่อวิทยาศาสตร์ของ
หอยสังข์แตรตามอย่างในเทพปกรณัมที่ไทรทันได้เป่า ว่า Charonia tritonis
[9]นอกจากนี้ เมื่อ
ค.ศ. 1989 ไทรทันยังได้รับการดัดแปลงเป็นตัวละครหลักใน
การ์ตูนของ
วอลต์ดิสนีย์เรื่อง
Little Mermaid โดยเป็นเจ้าสมุทรผู้ปกครองดินแดนใต้สมุทร "แอตแลนทิคา"