รูปขบวนของเครื่องบินทิ้งระเบิดทางบกที่ใช้เครื่องยนต์คู่แฝดของญี่ปุ่นทำการยิงต่อต้านอากาศยานขณะโจมตีเรือรบในทะเลชวาเมื่อวันที่ 15 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1942 ซึ่งเห็นได้จากเรือลาดตระเวน เรือหลวงโฮบาร์ตของออสเตรเลียเรือหลวงเดอ ไรเตอร์ ที่จอดทอดสมออยู่ที่อ่าวอูซธาเฟน ทางตอนใต้ของเกาะสุมาตรา เมื่อกลางเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1942 ไม่นานก่อนที่จะมีการรบช่องแคบกัสปาร์เรือลาดตระเวนญี่ปุ่นฮางูโระ (ในภาพ) ได้จมเรือหลวงเดอ ไรเตอร์ โดยสังหารพลเรือเอก กาเรล ดัวร์มัน

กองกำลังสะเทินน้ำสะเทินบกของญี่ปุ่นได้รวมตัวกันเพื่อเข้าตีที่เกาะชวา และในวันที่ 27 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1942 กองกำลังทางเรือหลักของพันธมิตรภายใต้การนำของดัวร์มัน ได้แล่นไปทางตะวันออกเฉียงเหนือจากซูราบายา เพื่อสกัดกั้นขบวนเรือของกองกำลังรุกรานทางตะวันออกที่เข้าใกล้จากช่องแคบมากัซซาร์ กองกำลังจู่โจมตะวันออกอย่างที่ทราบกันดี[13] ว่าประกอบด้วยเรือลาดตระเวนหนักสองลำ (เรือหลวงเอ็กซิเตอร์ และยูเอสเอส ฮิวสตัน), เรือลาดตระเวนเบาสามลำ (เรือหลวงเดอ ไรเตอร์ ซึ่งเป็นเรือธงของดัวร์มัน, เรือหลวงชวา, เรือหลวงเพิร์ท) และเรือพิฆาตเก้าลำ (เรือหลวงอิเล็กตรา, เรือหลวงเอนเคาน์เตอร์, เรือหลวงจูปิเตอร์, เรือหลวงโคเทนาร์, เรือหลวงวิตเตอ เดอ วิธ, ยูเอสเอส อัลเดน, ยูเอสเอส จอห์น ดี. เอ็ดเวิดส์, ยูเอสเอส จอห์น ดี. ฟอร์ด และยูเอสเอส พอล โจนส์)

ส่วนหน่วยเฉพาะกิจของญี่ปุ่นที่คุ้มกันขบวนเรือ ซึ่งได้รับคำสั่งจากพลเรือตรี ทาเกโอะ ทากางิ[14] ประกอบด้วยเรือลาดตระเวนหนักสองลำ (นาชิ และฮางูโระ) และเรือลาดตระเวนเบาสองลำ (นากะ และจินซือ) ตลอดจนเรือพิฆาต 14 ลำ (ยูดาชิ, ซามิดาเระ, มูราซาเมะ, ฮารูซาเมะ, มิเนงูโมะ, อาซางูโมะ, ยูกิกาเซะ, โทกิสึกาเซะ, อามาสึกาเซะ, ฮาสึกาเซะ, ยามากาเซะ, คาวากาเซะ, ซาซานามิ และอูชิโอะ) รวมถึงกองเรือพิฆาตที่ 4 ภายใต้การบังคับบัญชาของพลเรือตรี โชจิ นิชิมูระ[15] เรือลาดตระเวนหนักของญี่ปุ่นนั้นทรงพลังกว่ามาก โดยมีปืนขนาด 8 นิ้ว (203 มม.) สิบกระบอก และตอร์ปิโดที่ดีเยี่ยม จากการเปรียบเทียบ เอ็กซิเตอร์มีอาวุธปืนขนาด 8 นิ้วเพียงหกกระบอก และปืนขนาด 8 นิ้วเก้ากระบอกของฮิวสตัน ซึ่งมีเพียงหกกระบอกที่ยังใช้งานได้หลังจากป้อมปืนท้ายของมันถูกทำให้หมดสภาพในการโจมตีทางอากาศก่อนหน้านี้