ยุคก่อนชื่อพระราชทาน พ.ศ. 2440-2470

อาคารเรียนในช่วงแรกของโรงเรียน

โรงเรียนขอนแก่นวิทยายน เป็นโรงเรียนประจำจังหวัดขอนแก่นแห่งแรก[ต้องการอ้างอิง] ก่อตั้งขึ้นเมื่อปีพุทธศักราช 2440 โดยนายกิจจการี (จีน ปิยรัตน์) ข้าหลวงกำกับราชการเมืองขอนแก่น ร่วมกับพระนครศรีบริรักษ์ เจ้าเมืองขอนแก่น และอุปฮาด (ท้าวหนูหล้า สุนทรพิทักษ์) จัดตั้งโรงเรียนชั้นมูลศึกษาขึ้น ตามแนวนโยบายด้านการศึกษาของกรมธรรมการ โดยเป็นโรงเรียนตัวอย่างประจำเมืองขอนแก่น ให้ชื่อว่า "โรงเรียนขอนแก่น (ชาย)" นายทับ ฉิมมา เป็นครูใหญ่คนแรก

การจัดการเรียนการสอนของโรงเรียนขอนแก่น (ชาย) ได้ดำเนินการตามแผนการศึกษาแห่งชาติฉบับที่ 1 ซึ่งกำหนดให้มีการเรียนวิชาต่างๆ ประกอบด้วย คัดไทย เขียนไทย จรรยาและวิชาเลขคณิต แบ่งการเรียนออกเป็น 3 ชั้น คือ

• พวก ก ข
• พวกแจก ผัน สะกด
• พวกอ่านออกเขียนได้

จนกระทั่งทางราชการประกาศใช้แผนการศึกษาแห่งชาติ ฉบับที่ 2 แบ่งการศึกษาเป็น 2 ระดับ คือสามัญและวิสามัญ โรงเรียนขอนแก่น (ชาย) จัดการศึกษาในสายสามัญ โดยเปิดสอน 2 ระดับ คือ ประถมศึกษาปีที่ 1-3 และ มัธยมศึกษาปีที่ 1-3

ครั้งหนึ่ง ในปีพุทธศักราช 2449 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้เสด็จมาตรวจราชการยังมณฑลอุดรอีสาน และเสด็จมายังเมืองขอนแก่น เมื่อวันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2449 ได้ทรงบันทึกเหตุการณ์ที่เกี่ยวข้องกับโรงเรียนขอนแก่น (ชาย) ตอนหนึ่ง ความว่า

เวลาบ่าย 4 โมง ไปดูที่ต่างๆ จนถึงตลาดและวัดธาตุ มีโรงเรียนซึ่งข้าหลวงบริเวณจัดตั้งขึ้น มีพระสอน มีจำนวนนักเรียน 109 คน แต่สวมเสื้อและหมวกเหมือนกันหัดเข้าแถว คำนับอย่างเรียบร้อยแล้วกลับที่พักแรม

พุทธศักราช 2453 ได้มีการสร้างอาคารเรียนขึ้น 1 หลัง ซึ่งพระครูพิศาลอรัญเขตร์ ได้บริจาคเงินเป็นจำนวน 60 บาท จัดซื้ออุปกรณ์การเรียนให้กับโรงเรียนด้วย[1] และในปีนี้เอง โรงเรียนขอนแก่น (ชาย) ได้เปลี่ยนชื่อเป็น โรงเรียนวัดธาตุวิทยาคาร

4 ปีถัดมา คือในปีพุทธศักราช 2458 พระยาพิศาลสารเกษตร (พร พิมพะสูต) ผู้ว่าราชการเมืองในขณะนั้น ได้พิจารณาให้ย้ายที่ทำการของโรงเรียนวัดธาตุวิทยาคารจากบริเวณวัดธาตุ ให้ไปตั้งอยู่ ณ ที่โรงเรียนขอนแก่นวิทยายนปัจจุบัน โดยมีการก่อสร้างอาคารชั่วคราวขึ้น 1 หลังสำหรับทำการเรียนการสอน เป็นอาคารทรงปั้นหยา ชั้นเดียว ยกพื้น แล้วเปลี่ยนชื่อเป็น "โรงเรียนขอนแก่นวิทยายน"

ภายหลังการประกาศใช้พระราชบัญญัติการประถมศึกษาแห่งชาติ พุทธศักราช 2464 โรงเรียนขอนแก่นวิทยายนได้จัดการเรียนการสอนต่อเนื่องมาจวบจนกระทั่งการพระราชทานนามในปีพุทธศักราช 2470

ยุคหลังชื่อพระราชทาน "ขอนแก่นวิทยายน" พ.ศ. 2470-2506

พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 7)อาคารเรียนของโรงเรียน สร้างในปีพุทธศักราช 2469

ได้มีการสร้างอาคารเรียนหลังใหม่ขึ้น ด้วยเงินศึกษาพลีจำนวน 24,500 บาท ตามแบบของกระทรวงธรรมการ เริ่มก่อสร้างเมื่อวันที่ 22 กันยายน พ.ศ. 2468 แล้วเสร็จส่งมอบให้กรรมการตรวจรับเมื่อวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2469 ตัวอาคารกว้าง 24 เมตร ยาว 45 เมตร รวมทั้งในปีพุทธศักราช 2469 ได้มีการสร้างโรงพละขึ้น 1 หลัง ใช้งบประมาณ 10,000 บาท

จากการก่อสร้างอาคารทั้งสองหลัง มีการใช้งบประมาณของทางราชการเป็นจำนวนมาก จังหวัดขอนแก่นโดยมณฑลอุดร จึงได้มีเอกสาร ศธ.51.15/42 เรื่อง มณฑลอุดรขอนามโรงเรียนประจำจังหวัด "ขอนแก่นวิทยายน" ไปยังบางกอก[2] ขอพระราชทานนามของโรงเรียนจากพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 7) เพื่อความเป็นสิริมงคลแก่คณะครูและนักเรียน พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้พระราชทานนามโรงเรียนลงมา เมื่อวันที่ 11 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2470 ว่า

ขอนแก่นวิทยายน

ต่อมา โรงเรียนได้รับอนุมัติให้เปิดการสอนระดับชั้นมัธยมศึกษาตอนกลางปีที่ 1 (ม.4) [3] ในปีพุทธศักราช 2474 มีการเริ่มเก็บค่าเล่าเรียนจากนักเรียนโดยอนุมัติเสนาบดีกระทรวงธรรมการในขณะนั้น คือ พระองค์เจ้าธานีนิวัติ โดยให้เก็บค่าเล่าเรียน [4]ทั้งนี้ โรงเรียนได้รับอนุญาตให้เปิดการสอนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 5 ได้ ตามประกาศของแผนกธรรมการ มณฑลอุดรอีสาน[5]

ปีพุทธศักราช 2476 โรงเรียนได้รับอนุญาตให้เปิดสอนชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 6 ได้ และมีการจัดการศึกษาตามแผนการศึกษาชาติ พ.ศ. 2475 ทำการเรียนการสอนตั้งระดับประถมศึกษา ถึง ระดับมัธยมศึกษา

ปีพุทธศักราช 2484 เกิดสงครามอินโดจีนขึ้น คณะครู ยุวชนทหาร (ก่อตั้งในโรงเรียนเมื่อ พ.ศ. 2480) นักเรียน และลูกเสือโรงเรียนขอนแก่นวิทยายนได้ร่วมกับทางราชการในการเป็นส่วนหนึ่งของการรักษาความสงบเรียบร้อยในจังหวัด โดยมีหน้าที่ในการควบคุมแสงไฟและการจราจร ในปีการศึกษานี้ ไม่มีการสอบไล่ โดยทางโรงเรียนให้ถือว่านักเรียนสอบไล่ได้ทั้งหมด หลังจากนั้นได้มีการก่อสร้างอาคารสถานที่ต่างๆ ภายในโรงเรียนมากมาย อาทิ โรงวิทยาศาสตร์ โรงฝึกงานฝีมือ บ้านพักครู [6]

ในปีพ.ศ. 2496 รัฐบาลได้ประกาศใช้แผนการศึกษาชาติฉบับใหม่ โรงเรียนได้ปรับระดับชั้นเป็นมัธยมต้น 3 ปี มัธยมศึกษาตอนปลาย 3 ปี และเตรียมอุดมศึกษา 2 ปี ซึ่งในส่วนหลังนี้ได้มีการเปิดเรียนเมื่อภาคเรียนที่ 1 ปีการศึกษา 2501 ส่วนการศึกษาระดับประถมศึกษาที่เคยจัดมานั้น ได้โอนไปอยู่กับงานของเทศบาลเมืองขอนแก่นตั้งแต่พ.ศ. 2482 แล้ว[7]

ยุคปัจจุบัน พ.ศ. 2507-ปัจจุบัน

ป้ายชื่อโรงเรียนขอนแก่นวิทยายน สร้างขึ้นเมื่อครั้งโรงเรียนมีอายุครบ 100 ปี ในปี พ.ศ. 2540

พุทธศักราช 2507 กระทรวงศึกษาธิการได้เปลี่ยนแบบจัดการศึกษาให้มีระดับมัธยมศึกษาตอนต้น (ม.ศ.1-3) และมัธยมศึกษาตอนปลาย (ม.ศ.4-5) แทนการจัดการเรียนชั้นเตรียมอุดมศึกษา (ม.7-8) แบบเดิม จึงได้มีการก่อตั้งโรงเรียนโครงการมัธยมศึกษาแบบประสมขึ้นแห่งแรกในจังหวัดขอนแก่น อาศัยสถานที่ของโรงเรียนขอนแก่นวิทยายนเป็นสถานที่ในการจัดการศึกษาชั่วคราว โดยรับนักเรียน ม.ศ.1 ทั้งหญิงและชาย กระทั่งปีการศึกษา 2511 จึงได้ย้ายออกไปก่อตั้งเป็นโรงเรียนแก่นนครวิทยาลัยในปัจจุบัน

ปีพุทธศักราช 2512 ขยายชั้นเรียนระดับมัธยมศึกษาตอนต้นให้มากขึ้นตามแผนการพัฒนาการศึกษาแห่งชาติ ฉบับที่ 2 รวมทั้งได้มีการกำหนดเปลี่ยนแปลงการใช้อักษรย่อปักเสื้อของนักเรียนจากที่ปัก ข.ก.1 ให้เป็น ข.ก. ซึ่งใช้ปักบนเสื้อนักเรียนจนประทั่งปัจจุบัน มีการปรับปรุงและก่อสร้างสิ่งต่างๆ ในโรงเรียนมากมาย และยังคงอยู่ในสถานศึกษาจนปัจจุบัน เช่น มีการก่อสร้างอาคาร 3 ราวปีพุทธศักราช 2518 อาคาร 1 ราวปีพุทธศักราช 2521 โดยการแลกเปลี่ยนที่ดินกับสัสดีจังหวัด โดยแลกเปลี่ยนที่ดินบริเวณบ้านพักครู ภารโรง ถนนหลังเมือง เยื้องวิทยาลัยอาชีวศึกษาขอนแก่นปัจจุบันกับพื้นที่บริเวณแนวจากอาคาร 3 จดโรงแรมแก่นอินน์ เป็นต้น นอกจากนี้ โรงเรียนยังได้รับอนุญาตให้ตั้งโรงเรียนผู้ใหญ่ ระดับ 5 (ม.ศ.4-5) ภายในบริเวณโรงเรียน ใช้ชื่อว่า "โรงเรียนผู้ใหญ่ขอนแก่นวิทยายน" อาคารที่ตั้งอยู่บริเวณอาคาร 85 ปี (อาคารห้องสมุด) ในปัจจุบัน และยังมีการปรับปรุงชั้นเรียนใหม่ตามแผนพัฒนาการศึกษาแห่งชาติ กำหนดระบบการจัดชั้นมัธยมศึกษาตอนต้น 3 ปี (ม.1-3) และชั้นมัธยมศึกษาตอนปลาย 3 ปี (ม.4-6)

ปีพุทธศักราช 2523 ได้มีการก่อสร้างอาคารเรียนแบบ 424 ค. เป็นห้องเรียน 20 ห้อง ห้องพักครู 4 ห้อง ซึ่งก็คือ อาคาร 2 ในปัจจุบัน รวมทั้งในปีพุทธศักราช 2525 ได้มีการก่อสร้างอาคารในวาระครบรอบ 85 ปีของการก่อตั้งโรงเรียน ซึ่งปัจจุบันใช้เป็นอาคารห้องสมุดและห้องโสตทัศนูปกรณ์

ปีพุทธศักราช 2532 โรงเรียนเริ่มรับนโยบายขยายโอกาสทางการศึกษาของกรมสามัญศึกษา (ชื่อในขณะนั้น) มาใช้ในการบริหาร โรงเรียนจึงได้มีการขยายห้องเรียนเพิ่มเติมอย่างต่อเนื่องตั้งแต่ปีพุทธศักราช 2533-2538 ทำให้ในปีการศึกษา 2538 จำนวนนักเรียนได้ขยายเป็นระดับชั้นละ 18 ห้องเรียน รวม 108 ห้องเรียน ซึ่งถือเป็นการเปิดรับนักเรียนที่มากที่สุดเป็นประวัติการณ์

ปีพุทธศักราช 2538 เป็นช่วงที่มีการริเริ่มปฏิรูปการศึกษาของกระทรวงศึกษาธิการ ซึ่งโรงเรียนได้นำนโยบายดังกล่าวมาปฏิบัติเกิดผลเป็นรูปธรรม ก่อให้เกิดการพัฒนาในหลายๆ ด้าน กระทั่งโรงเรียน ได้รับรางวัลพระราชทานประเภทโรงเรียนมัธยมศึกษาขนาดใหญ่

สัญลักษณ์เฉลิมฉลองครบรอบ 100 ปี การก่อตั้งโรงเรียนขอนแก่นวิทยายน

ปีพุทธศักราช 2543 มีการพัฒนาคุณภาพของโรงเรียน เน้นการปฏิรูปการศึกษาตามพระราชบัญญัติการศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542 โดยพัฒนาระบบประกันคุณภาพการศึกษา เน้นการเรียนการสอนแบบยึดผู้เรียนเป็นสำคัญ พัฒนาสื่อการเรียนการสอนและห้องเรียนต้นแบบอย่างต่อเนื่อง ได้มีการริเริ่มโครงการส่งเสริมความเป็นเลิศทางวิทยาศาสตร์-คณิตศาสตร์ โดยจัดชั้นเรียนสองห้องในระดับชั้นมัธยมศึกษาตอนต้นและตอนปลายให้เป็นห้องเรียนผู้มีความสามารถพิเศษทางวิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ (Gifted) และดำเนินนโยบายจัดตั้งโครงการจัดการเรียนการสอนตามหลักสูตรกระทรวงศึกษาธิการเป็นภาษาอังกฤษ (English Program) และมีการปรบปรุงภูมิทัศน์ในโรงเรียนมากมาย อาทิ การก่อสร้างลานกีฬาอเนกประสงค์ อาคารวิทยบริการ อาคาร 4 อาคาร 5 อาคาร 8 และอาคารโรงฝึกงาน การปรับปรุงสนามกีฬาฟุตบอลให้ร่มรื่นมากขึ้น การปรับปรุงหอประชุมโรงเรียน สถานที่พักผ่อนรอบสนามกีฬาฟุตบอล เป็นต้น ในปี 2547 โรงเรียนได้รับรางวัลดีเด่นระดับประเทศ ในการดำเนินการระบบดูแลช่วยเหลือนักเรียน และในปี 2549 โรงเรียนได้ผ่านเกณฑ์การประเมินมาตรฐานคุณภาพการศึกษารอบที่ 2 ของ สมศ.