ชกันนาถ หรือ จกันนาถ (โอริยา: ଜଗନ୍ନାଥ, ไอเอเอสที: Jagannātha; แปลตรงตัวว่า “จ้าวแห่งจักรวาล”) ทรงเป็นเทพเจ้าท้องถิ่นในศาสนาฮินดู และ ศาสนาพุทธ ในอินเดีย และ บังคลาเทศ พระจกันนาถเชื่อกันว่าเป็นอวตารหนี่งของพระวิษณุ[1] พระองค์เป็นหนึ่งในสามเทพร่วมกับพระพลรามและพระนางสุภัทรา ผู้นับถือลัทธิไวษณพส่วนใหญ่เชื่อว่าพระจกันนาถเป็นรูปนามธรรมของพระกฤษณะ ส่วนในบางส่วนของลัทธิไศวะและลัทธิศักติเชื่อว่าเป็นรูปแบบตันตระสมมาตรของพระไภรวะ แม้แต่ในพุทธบางกลุ่มก็เชื่อว่าเป็นพระพุทธเจ้าในรูปหนึ่ง และในไชนะบางกลุ่มก็เชื่อว่าพระนามนี้มาจาก “จีนะนาถ”[2]เทวรูปของพระชคันนาถสร้างขึ้นจากตอไม้สลักและตกแต่งให้มีพระเนตรวงกลมขนาดโต รูปเคารพของพระชคันนาถไม่แสดงแขนขาให้เห็นอย่างชัดแจ้ง พิธีกรรมบูชาต่าง ๆ มีการผสมผสานกันระหว่างความเชื่อต่าง ๆ สูงมาก (syncretic)[2] แม้แต่มีพิธีกรรมที่ไม่พบในศาสนาฮินดูโดยทั่วไป[3] โดยทั่วไปแล้ว รูปเคารพของพระชคันนาถจะถูกสร้างขึ้นใหม่ด้วยไม้ทุก ๆ ระยะเวลาหนึ่งที่กำหนดไว้ ต้นกำเนิดของการบูชาพระชคันนาถนั้นยังเป็นที่ถกเถียงและไม่ชัดเจน[4] นักวิชาการบางส่วนตีความบทภาวนาที่ 10.155.3 ใน ฤคเวท ว่าอาจจะเป็นจุดกำเนิดดั้งเดิมของพระชคันนาถ ในขณะที่บางส่วนแย้งว่าพระชคันนาถมีรากฐานมาจากการผสมผสานเข้ากับเทวดาท้องถิ่นที่มีพื้นฐานมาจากความเชื่อของชนเผ่า[4] ไม่พบพระนามของพระชคันนาถเป็นหนึ่งในสิบทศาวตาร (อวตารทั้งสิบปาง) ของพระวิษณุในฉบับดั้งเดิม[5] แต่ในวรรณกรรมโอริยาพบพระชคันนาถปรากฏในฐานะอวตารปางที่เก้าแทนที่พระโคตมพุทธเจ้าในทศาวตารฉบับดั้งเดิม[6]พระชคันนาถได้รับการนับถือในฐานะเทพเจ้าที่ไม่เฉพาะต่อลัทธิหนึ่ง ๆ (non-sectarian deity)[7][8][9] และพบบูชาเป็นเทพเจ้าองค์สำคัญเป็นพิเศษในรัฐโอริศา, ฉัตตีสครห์, เบงกอลตะวันตก, ฌารขัณฑ์, พิหาร, คุชราต, อัสสัม, มณีปุระ และ ตรีปุระ[10] รวมถึงในชาวฮินดูของประเทศบังกลาเทศ เทวสถานสำคัญของพระชคันนาถคือชคันนาถมนเทียรในเมืองปุรี รัฐโอริศา และสำคัญมากเป็นพิเศษในไวษณพนิกาย รวมถึงเป็นหนึ่งในแหล่งแสวงบุญทั้งสี่ จารธาม ของประเทศอินเดีย[11] ชคันนาถมนเทียรเป็นเทวสถานขนาดใหญ่โต มีศิขรสูงกว่า 61 เมตร (200 ฟุต) สร้างด้วยสถาปัตยกรรมแบบนคร (Nagara Hindu temple style) และเป็นหนึ่งในตัวอย่างที่ดีที่สุดที่ยังหลงเหลือถึงปัจจุบันของสถาปัตยกรรมกลิงคะหรือสถาปัตยกรรมโอริยา[12] นอกจากนี้ยังพบหลักฐานว่าชคันนาถมนเทียรเป็นเทวสถานสำคัญที่ชาวฮินดูมามีการจาริกแสวงบุญมาตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 8[12]มีการเฉลิมฉลองพระชคันนาถอย่างยิ่งใหญ่ในเทศกาลรถยาตรในเดือนมิถุนายนถึงกรกฎาคมของทุกปี เฉลิมฉลองเป็นพิเศษในรัฐทางตะวันออกของอินเดีย ควบคู่ไปกับเทพเจ้าองค์สำคัญอีกสององค์ ซึ่งจะถูกอัญเชิญขึ้นประดิษฐานบน “รถ” (ราชรถ) จากที่ประดิษฐานเดิมพายในครรภคฤห์ของมนเทียรหลักในชคันนาถปุรี จากนั้นอาสาสมัครและศาสนิกชนจำนวนมากจะช่วยกันลากราชรถไปยังคุนทิจามนเทียร (ห่างไปประมาณ 3 km หรือ 1.9 mi) ประดิษฐานที่นั่นสองสามวันก่อนจะอัญเชิญกลับไปยังชคันนาถปุรี[13]