ประชาธิปไตยโดยตรงคล้ายกับแต่ต่างจากประชาธิปไตยแบบมีผู้แทน ที่ประชาชนจะเลือกผู้แทนให้เป็นผู้ริเริ่มออกกฎหมาย[5]

ขึ้นกับระบบที่ใช้ ประชาธิปไตยโดยตรงอาจรวมการตัดสินใจทางฝ่ายบริหาร การจับสลากเลือกผู้บริหารงาน (sortition) การออกกฎหมาย การเลือกหรือไล่เจ้าหน้าที่โดยตรง และงานฝ่ายตุลาการรูปแบบสำคัญสองอย่างของระบบนี้ก็คือประชาธิปไตยแบบมีส่วนร่วมและประชาธิปไตยแบบปรึกษาหารือ

มีประชาธิปไตยกึ่งโดยตรงบางรูปแบบ ที่ผู้แทนจะบริหารการปกครองวันต่อวัน ส่วนประชาชนก็ยังคงเป็นองค์อธิปัตย์และสามารถใช้อำนาจโดยตรงได้โดยสามอย่างคือการลงประชามติ การริเริ่มออกกฎหมาย และการถอดถอนผู้ได้รับเลือกตั้งการใช้อำนาจสองอย่างแรก คือการลงประชามติและการริเริ่มออกกฎหมาย เป็นตัวอย่างของนิติบัญญัติโดยตรง[6]

การลงประชามติโดยบังคับ (compulsory referendum) บังคับกฎหมายที่ร่างโดยอภิสิทธิชนทางการเมือง ให้อยู่ใต้อำนาจการลงคะแนนเสียงของประชาชนเป็นรูปแบบสามัญที่สุดของนิติบัญญัติโดยตรงส่วน การขอประชามติ (referendum) หรือ การขอประชามติโดยเลือก (optional referendum) ให้อำนาจประชาชนเพื่ออุทธรณ์ให้ลงประชามติต่อกฎหมายที่มีอยู่แล้วโดยอาจมีกำหนดช่วงเวลาหลังการออกกฎหมายที่สามารถอุทธรณ์ได้และจำนวนลายเซ็นที่ต้องมี และอาจบังคับให้มีลายเซ็นจากชุมชนหลายหลากเพื่อป้องกันผลประโยชน์ของคนกลุ่มน้อย[6]รูปแบบนี้เท่ากับให้ประชาชนผู้ลงคะแนนอำนาจยับยั้งกฎหมายที่ออกโดยผู้แทนฝ่ายนิติบัญญัติ ดังเช่นในประเทศสวิตเซอร์แลนด์[7][8][9][10]

การริเริ่มออกกฎหมาย (Initiative) ให้อำนาจแก่ประชาชนทั่วไปในการเสนอมาตรการกฎหมายโดยเฉพาะ ๆ หรือการแก้ไขรัฐธรรมนูญ และอาจเป็นแบบโดยตรงหรือโดยอ้อม แบบตรงจะระบุการริเริ่มที่ทำสำเร็จบนบัตรเลือกตั้งเพื่อการลงคะแนนโดยตรง (เหมือนกับระบบในแคลิฟอร์เนีย)[6]แบบอ้อมจะให้สภานิติบัญญัติพิจารณาการริเริ่มที่ทำสำเร็จก่อนแต่ว่า ถ้าสภาไม่ทำอะไรที่ยอมรับได้ในช่วงเวลาที่กำหนดไว้ การริเริ่มก็จะระบุในบัตรเลือกตั้งให้ลงคะแนนโดยตรงสวิตเซอร์แลนด์ใช้แบบอ้อมเพื่อแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ[6]

การถอดถอน (recall) ให้อำนาจถอนผู้ได้รับเลือกตั้งจากตำแหน่งก่อนวาระ[11]

ผู้เขียนบางท่านที่ชอบใจอนาธิปไตยกล่าวว่า ประชาธิปไตยโดยตรงจะอยู่ตรงข้ามกับอำนาจแบบรวมศูนย์ เพราะว่า อำนาจการตัดสินใจจะอยู่ที่ระดับเดียวคือ ที่ประชาชน (ผ่านประชาธิปไตยโดยตรง) เทียบกับอำนาจรวมศูนย์[12]