สมณะ (สันสกฤต: श्रमण; บาลี: Samaṇa) แปลว่า ผู้สงบ ผู้แสวงหา นักพรต[1] เป็นขบวนการศาสนาแบบอินเดียสมัยโบราณที่คู่ขนานไปกับศาสนาพราหมณ์ และเป็นต้นกำเนิดของศาสนาเชน[2] ศาสนาพุทธ[3] รวมถึงลัทธิอาชีวกและลัทธิจารวาก[4][5]พัฒนาการทางศาสนาที่สำคัญที่เกิดจากขบวนการสมณะ ได้แก่ การฝึกโยคะ สังสารวัฏ และโมกษะ ซึ่งยังแพร่หลายในศาสนาแบบอินเดียจวบจนปัจจุบัน[6]ขบวนการสมณะมีแนวความเชื่อและปฏิบัติแตกต่างกัน เช่น บางกลุ่มเชื่อเรื่องอัตตา แต่บางกลุ่มเชื่อเรื่องอนัตตา บางกลุ่มเชื่อเรื่องกรรมเก่า แต่บางกลุ่มเชื่อเรื่องเจตจำนงเสรี บางกลุ่มนุ่งผ้ากาสาวพัสตร์ แต่บางกลุ่มเปลือยกาย บางกลุ่มเน้นหลักอหิงสามากถึงขั้นถือมังสวิรัติ แต่บางกลุ่มเห็นว่ากินเนื้อได้[7][8]