เจ้าทั้งสี่และท้าวทั้งสี่
ผู้ช่วยอาญาสี่เป็นผู้ช่วยราชการของคณะอาญา แบ่งออกเป็น ๓ กลุ่ม กลุ่มแรกคือคณะผู้ช่วยใกล้ชิดหากเป็นกรุงเอกราชหรือนครประเทศราช มักตั้งเจ้านายในราชวงศ์ให้ดำรงตำแหน่ง คณะผู้ใกล้ชิดแบ่งออกเป็น ๔ ตำแหน่ง ดังนี้
- เจ้าสุริยะ
- เจ้าสุริโย
- เจ้าโพธิสาร
- เจ้าสุทธิสาร มี ๓ ราชทินนาม ดังนี้
- เจ้าสิทธิสาร
- เจ้าสุทธิสาร
- เจ้าสิทธิราช
หากเมืองใดผู้ดำรงตำแหน่งมิได้เป็นเจ้า เช่น เมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี และชั้นจัตวา คณะผู้ช่วยใกล้ชิดจะมีบรรดาศักดิ์เป็นท้าว ดังนี้
- ท้าวสุริยะ
- ท้าวสุริโย
- ท้าวโพธิสาร
- ท้าวสุทธิสาร มี ๓ ราชทินนาม ดังนี้
- ท้าวสิทธิสาร
- ท้าวสุทธิสาร
- ท้าวสุทธิราช
ขื่อเมือง
เป็นตำแหน่งกรมการเมืองหรือกรรมการเมืองชั้นผู้ใหญ่ คือมหาเสนาบดีของเมือง แยกการปกครองออกจากผู้ช่วยอาญาสี่ประเภทท้าวทั้งสี่ต่างหาก ขื่อเมืองมี ๒ ตำแหน่งคือ เมืองแสน ทำหน้าที่กำกับดูแลฝ่ายทหาร และเมืองจันทน์ ทำหน้าที่กำกับดูแลฝ่ายพลเรือน ในคัมภีร์พระธรรมศาสตร์บูราณ บทว่าด้วยเรื่องระเบียบแต่งราชการไปต่าง ประเทศในสมัยพระเจ้าสุริยวงศามหาธรรมิกราช ออกนามเต็มของตำแหน่งเมืองแสนและเมืองจันทน์ ดังนี้
- พระยาเมืองแสนราชธานี สุรมุนตรีศรีสิทธิชัย ปราเกียรติยศทศราชฤๅศักดิ์ อัครมหาเสนาบดีศรีสัตนาค
- พระยาหลวงจันทบุรีภิรมย์ราชธานี ศรีสุไชยโนชิตสิทธิปัญญา ประสิทธิไชยสมคามรามภัทร อัครมหาเสนาธิปติศรีรัตนามาศ
ขางเมือง
ขางเมืองมีศักดินารองจากขื่อเมืองหรือขื่อบ้าน ตำแหน่งขื่อเมืองและขางเมืองนี้ โบราณเรียกรวมกันว่า ขื่อบ้านขางเมือง หากเป็นเมืองหลวงหรือเป็นเมืองที่มีกษัตริย์ปกครอง จะใช้คำว่า พระยา หรือ เจ้าพระยาเป็นบรรดาศักดิ์ ถ้าเป็นนหัวเมืองจะใช้คำว่า เพีย หรือ ท้าว เป็นบรรดาศักดิ์ ได้แก่
- เมืองขวา เมืองซ้าย เมืองกลาง ดูแลบัญชีไพร่พล บัญชีสักเลก งานราชทัณฑ์ การปฏิสังขรณ์วัดวาอารามตลอดจนวัสดุครุภัณฑ์
- เมืองคุก เมืองฮาม เมืองแพน เป็นผู้ช่วยการสามตำแหน่งข้างต้น
- นาเหนือ นาใต้ ดูแลเสบียงยุ้งฉางเมือง เก็บส่วยภาษีอากร สำรวจสำมะโนครัวไพร่พลทุก ๓ ปี แทงจำหน่ายเลกที่หนีหายตายพิการชราอุปสมบท ควบคุมดูแลสัตว์พาหนะ
- ซาเนตร ซานนท์ เป็นเจ้าหน้าที่เลขานุการของขื่อบ้านขื่อเมือง
- ซาบัณฑิต เป็นอาลักษณ์หรือเจ้าพนักงานอ่านประกาศต่าง ๆ ทั้งการแช่งน้ำสาบาน อ่านพระราชโองการคำสั่งเจ้าเมืองหรือสารตราต่างเมือง ตลอดจนแต่งหนังสือตำราต่าง ๆ
- กรมเมือง เป็นผู้รักษาขนบธรรมเนียมประเพณี จารีต ฮีต คลอง ต่าง ๆ
- สุโพ เป็นผู้บังคับบัญชาสูงสุดของทหาร
ท้าวเพียโฮงหลวง
เป็นตำแหน่งพิเศษที่แต่งตั้งเพิ่มขึ้นตามความจำเป็นของสภาพการณ์บ้านเมือง ส่วนใหญ่เป็นขุนนางรับใช้ใกล้ชิดในหอโฮงหลวงหรือหอคำของเจ้าเมือง ทำนองเดียวกันกับมหาดเล็กชาวที่ของสยาม เช่น
- เพียซาโนซิด ซาภูธร ราชต่างใจ คำมุงคุล ทำหน้าที่มหาดเล็ก
- เพียซาตีนแท่นแล่นตีนเพียง เป็นพนักงานตามเสด็จ หรือองครักษ์ของเจ้าเมือง
- เพียซาบุฮ่ม เป็นเจ้าพนักงานกั้นพระกลด หรือโบกจามร
- เพียซาหลาบคำ เป็นเจ้าพนักงานเชิญพระแสงศาตราวุธ
- เพียซามณเฑียร เป็นผู้ดูแลรักษาพระราชวัง ปราสาท ราชมณเฑียร
- เพียซาบรรทม เจ้าพนักงานจัดที่บรรทม
- เพียแขกขวา แขกซ้าย เป็นผู้ดำเนินการดูแลต้อนรับบรรดาแขกบ้านแขกเมือง
- เพียศรีสุนนท์ เพียศรีสุธรรม เพียศรีบุญเฮือง เพียศรีอัครฮาด และเพียศรีอัครวงศ์ เป็นผู้ดูแลจัดการด้านการศึกษาและกิจการด้านศาสนา
ท้าวเพียผู้ช่วย
เป็นตำแหน่งที่เจ้าเมืองออกคำสั่งให้ไปช่วยราชการของเจ้าเมือง อุปราช ราชวงศ์ หรือราชบุตร ตลอดจนงานในกองของเมืองแสนและเมืองจันทร์ หลวงผดุงแคว้นประจันต์ (จันทร์ อุตรนคร) ข้าหลวงเทศาภิบาลกำกับเมืองสกลนคร ได้รวบรวมไว้ ๑๑ ตำแหน่ง ได้แก่
- เพียนามเสนา
- เพียมหาเสนา
- เพียจันทฮส (เพียจันทรส)
- เพียซามาตย์
- เพียชานุชิต
- เพียแก้วดวงดี
- เพียสุวรรณไมตรี
- เพียอัครวงศ์
- เพียเนตวงศ์
- เพียนามวงศ์
- เพียวุฒิวงศ์
สิบฮ้อยน้อยใหญ่
เป็นตำแหน่งพิเศษที่แต่งตั้งเพิ่มขึ้นตามความจำเป็นของสภาพการณ์บ้านเมือง ส่วนใหญ่เป็นขุนนางชั้นรองถือศักดินาน้อย คอยช่วยราชการกรมการเมืองชั้นผู้ใหญ่ ช่วยราชการขื่อบ้านขางเมืองและขุนกว้านท้าวเพียทั้งหลาย บางตำแหน่งเป็นขุนนางบรรดาศักดิ์ปกครองหมู่บ้าน ตำบล กอง หรือเวียงขนาดเล็ก ได้แก่
- ท้าวจันสีสุราช (ท้าวจันทน์สีสุราช) ท้าวจันสีราช ท้าวอาทิตสาราช ท้าวจิตตราช ท้าวศรีสุราช ท้าวศรีวรราช ท้าวโพธิราช ท้าวไกรยราช ท้าวเชียงบุญราช
- ท้าวพรหมจักร ท้าวพรหมมหาไชย ท้าวมหาไชย ท้าวมหาพรม ท้าวมหาพันขวา
- ท้าวสุริยา ท้าวสุริยง ท้าวสุริยวงศ์ ท้าวสุราชวงศ์ ท้าวสุวรรณดี ท้าวสุวรรณบุตร์
- ท้าวจันทรชมภู ท้าวจันทเสน ท้าวจันทรัง ท้าวจันทโสภา ท้าวจันทะสุริยวงศ์
- ท้าวขัติยะ (ท้าวขัตยะ) ท้าวขัติยา ท้าวสุทธิสม ท้าวสิทธิกุมาร
- ท้าวไชยกุมาร ท้าวไชยวงษ์ ท้าวไชยสาร ท้าวไชยอำมาตย์
- ท้าวอินธิสาร ท้าวพิมพิสาร ท้าวบุญสาร ท้าวขุนสาร
- ท้าววรบุตร ท้าวเทียมคำยอ ท้าวคำพัน ท้าวแก้วเพลา ท้าวฝ่ายหน้า ท้าวพิลา ท้าวบุญจัน ท้าวอุปปละ ท้าวกะออก ท้าวชามาต
